مصر | Egypt

مصر کشوری در شمال شرقی قاره آفریقا است و شبه جزیره سینا هم که در قاره آسیا قرار گرفته بخشی از قلمرو این کشور است. مصر در جنوب دریای مدیترانه و غرب دریای سرخ قرار داشته و از غرب با لیبی، از جنوب با سودان و از سوی شبه جزیره سینا با اسرائیل و نوار غزه در فلسطین مرز زمینی دارد.

مصر یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای آفریقایی و خاورمیانه است و اکثر جمعیت بیش از ۸۰ میلیون نفری آن در کنار رود نیل زندگی می‌کنند. کرانه‌های رود نیل منطقه‌ای است که ۴۰ هزار کیلومتر مربع یعنی حدود یک بیست و پنجم این کشور و تنها زمین‌های بارور آن را تشکیل می‌دهد. بخش عمدهٔ این کشور که در مجموع ۱ میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد، از بیابان تشکیل شده و جمعیت پراکنده‌ای را در خود جای داده‌است.

حدود نیمی از جمعیت مصر شهرنشین هستند که بیشتر آنان در دو شهر بزرگ قاهره و اسکندریه، دیگر شهرهای دلتای رود نیل و حومه آن‌ها زندگی می‌کنند.

مصر یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری بوده و آثار باستانی متعدد موجود در این کشور که مهمترین آن‌ها اهرام سه‌گانه است گردشگران زیادی را جذب این کشور می‌کند. حدود ۱۲ درصد نیروی کار مصر در بخش گردشگری و شهرهای تفریحی ساحل دریای سرخ فعالیت دارند. اقتصاد مصر یکی از متنوع‌ترین منابع درآمدی را در کشورهای خاورمیانه داراست و بخش‌های گردشگری، کشاورزی، صنعت و خدمات هر یک به نسبتی تقریباً مساوی در تولید داخلی این کشور سهم دارند.

مصر از دیدگاه سیاسی و فرهنگی یکی از مهمترین کشورها در جهان عرب و خاورمیانه‌است، از چهره‌های شاخص علم و فرهنگ مصر می‌توان به احمد حسن زویل برندهٔ جایزه نوبل شیمی و نجیب محفوظ برندهٔ جایزه نوبل ادبیات اشاره کرد همچنین تعداد زیادی شهروند مصری به ریاست سازمان‌های بین‌المللی ملی و منطقه‌ای رسیده‌اند همچون پطرس غالی دبیرکل سازمان ملل متحد از ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷، محمد البرادعی دبیرکل آژانس بین‌المللی اتمی، عمرو موسی دبیرکل اتحادیه عرب و غیره؛ دانشگاه الازهر مهمترین مرکز مذهبی جهان اسلام در این کشور قرار دارد.

تاریخ

تمدن در منطقه کنونی مصر که در کناره رود نیل شکل گرفته در زمره کهن‌ترین تمدن‌ها به‌شمار می‌آید که از حدود ۴ هزار سال پیش از میلاد موجود است. مصر باستان سرزمین فراعنه بود و آثار تاریخی برجسته‌ای چون اهرام سه‌گانه و نیایشگاه بزرگ را از آن دوران به یادگار دارد. در اسطوره‌های سامی محل برآمدن پیامبرانی مانند یوسف و موسی را در همان دوران و در سرزمین مصر آورده‌اند.

دولت قدیم مصر در سال ۵۲۴ ق. م به دست ایرانیان سقوط کرد. این کشور در روزگار هخامنشی و همچنین در دوران ساسانی (در عهد خسرو پرویز و به مدت ده سال) بخشی از شاهنشاهی ایران بود.

حضور هخامنشیان در مصر به دوران کمبوجیه پسر کوروش بازمی‌گردد. او درسال ۵۲۵ پیش از میلاد، در لشکرکشی به مصر توانست مقابل فرعون پسامتیخ سوم از دودمان بیست و ششم فراعنه مصر پیروز شود و آن کشور را به یکی از ساتراپی‌های هخامنشی تبدیل کند، این ساتراپی قسمتی از کشور لیبی را نیز شامل می‌شد.

وجه تسمیه

نام مصر از ریشهٔ سامی است و با نام‌های دیگر زبان‌های سامی برای مصر از جمله מִצְרַיִם (میتزراییم) عبری هم‌ریشه است. نام مصر به معنی «دو تنگه» است و به جدایی میان دو دودمان بخش‌های شمالی و جنوبی مصر اشاره دارد. واژهٔ مصر در اصل خود معانی شهر، تمدن، کلان‌شهر، زمین، و مرز هم می‌داده‌است.

جغرافیا

مصر سرزمین و کشوری است در شمال و شمال شرقی قاره آفریقا که مساحت آن ۱٬۰۰۱٬۴۴۹ کیلومتر مربع بوده و از دیدگاه وسعت بیست و هشتمین کشور جهان محسوب می‌گردد.

در شمال مصر دریای مدیترانه و در شرق آن دریای سرخ قرار دارد. از سمت جنوب با سودان و از سوی غرب با کشور لیبی همسایه‌است. البته از ناحیه صحرای سینا به فلسطین نیز مرتبط می‌باشد. پایتخت مصر شهر قاهره است و از دیگر شهرهای مهم آن می‌توان به اسکندریه، اسوان، جیزه، فیوم و پورت سعید اشاره کرد. شهرهایی مانند سلوم، بردیا، سیدی برانی، مطروح و العلمین نیز به سبب وقایعی که طی جنگ جهانی دوم در آن‌ها به وقوع پیوست مشهور گشته‌اند. در شرق و شمال شرقی این کشور شبه جزیره‌ای است که شبه جزیره سینا خوانده می‌شود و تا پیش از سده نوزدهم در قسمتی به خاک مصر پیوسته بود. اما در سده بیستم کانالی حفر کردند که آن را از خاک مصر جدا کرد و دریای سرخ را به دریای مدیترانه پیوند داد. نام آن، کانال سوئز است که ۱۶۸ کیلومتر طول دارد و چون مسیر ارتباطی میان سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا می‌باشد، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

سرزمین مصر به سه قسمت تقسیم می‌شود:

۱. صحرای شرقی یا عربی.

۲. شبه جزیره سینا و زمین‌های نیل.

۳. صحرای غربی.

مصر آخرین کشوری است که رود نیل از آن می‌گذرد و سپس به دریای مدیترانه می‌ریزد. به این خاطر در محل پیوستن آن به دریا، دلتای نیل بوجود آمده که سرزمین اصلی کشاورزی این کشور است. در اطراف این رود نیز کشاورزی رونق بسیار دارد به‌طوری‌که تنها نقاط آباد مصر سواحل نیل می‌باشد.

در سال ۳۳۲ ق. م اسکندر این سرزمین را تصرف نمود و تا سال بعد دودمان بطلمیوسیان که از جانشینان اسکندر بودند، بر آن حکمفرما بودند.

گردشگری

مصر به خاطر تمدنی قدیمی و داشتن بناهای معروفی مانند اهرام سه گانه، مجسمه ابوالهول بزرگ و معابد باستانی اقصر با قدمت هزاران سال در جهان مشهور است. اگر چه تمرکز بیشتر توریست‌ها بر روی بناهای بزرگ در امتداد رود نیل باقی مانده است، اما سفر به مصر فرصتی برای غواصی و انجام فعالیت‌های دریایی و آبی در امتداد سواحل دریای سرخ است.

اهرام سه‌گانه

اهرام سه‌گانه مصر نام سه عدد از اهرام تاریخی ساخته شده در دوران مصر باستان است که در محدوده شهر باستانی جیزه و در حاشیه شمالی شهر قاهره کنونی واقع شده‌است. قدمت اهرام جیزه به دودمان چهارم مصر می‌رسد. نام‌های این اهرام عبارتند از خوفو، خَفرِع و مَنقُرع. که هرم خوفو بزرگترین‌شان هست و تنها بازمانده عجایب هفتگانه جهان به‌شمار می‌آید.برخی از پژوهشگران، تاریخ ساخت اهرام را به بیش از ۱۲ هزار سال پیش نسبت می‌دهند که هنوز منبع موثقی در این مورد یافت نشده‌است.

نام اهرام سه گانه مصر چیست؟

هرم خوف

هرم خوفو در ۲۵۶۹ قبل از میلاد، پس از ۲۰ سال تلاش طاقت فرسا به اتمام رسید. این هرم بلندترین بنای ساخته دست بشر طی بیش از ۴۴۰۰ سال، تا سال ۱۸۸۹ بود، زمانیکه برج ایفل با ارتفاع ۳۰۰ متر ساخته شد. محدوده هرم خوفو به اندازه ۶ قطعه زمین شهری عظیم می‌باشد. بیشتر سنگهای بکار رفته در این بنا به بزرگی سنگهای عظیمی هستند که بوسیله کامیون حمل می‌شوند.

سطح خارجی زمختی که ما امروزه از این هرم می‌بینیم مقبره فرعونی به نام خوفو بوده که درآن زمان پوشیده شده از سنگهای آهک صیقلی و زیبایی بوده‌است. فرمانروایان بعدی این سنگهای با ارزش را برای ساختن بناهای خودشان می‌دزدیدند. این عمل باعث شد که از ارتفاع هرم ۵ درصد کم شود و به ارتفاع فعلی اش که ۱۳۸ متر است برسد.

هرم خوفو دارای سه اتاق دفن اجساد است. اتاق اول محل دفن شاه، اتاق دوم محل دفن ملکه و اتاق سوم که برای رد گم کردن دزدان هرم بوده‌است.

هرم خفرع

هرم خَفرِع یا هرم خفرن، دومین هرم بزرگ از اهرام سه‌گانه مصر می‌باشد. قدمت هرم خفرع به دودمان چهارم مصر می‌رسد. هرچند هرم خوفو بزرگ‌ترین هرم در میان هرم‌های سه‌گانه است اما خفرع سالم‌ترین شکل هرمی را در میان این سه هرم حفظ کرده‌است و نوک هرم و مجموعه تدفینی آن از همه دیگر هرم‌های دشت جیزه سالم‌تر باقی مانده‌است.

هرم خفرع به خوبی هرم خوفو مورد مطالعه قرار نگرفته‌است زیرا شمار اتاق‌های درون آن کمتر است. هرم خفرع دو ورودی دارد، یکی ورودی پست‌تر و دیگری ورودی بلندتر و این ورودی‌ها به اتاقی مرکزی می‌رسند که گور سنگی در آن قرار دارد.  در هرم خفرع نگارگری یا نگاره‌تراشی انجام نشده‌است.  این هرم از یکم ژانویه ۲۰۰۵ پس از یک دوره مرمت ازنو به روی بازدیدکنندگان گشوده شد.

هرم منقرع

هِرَم مَنقُرَع یا هرم منکورع، سوّمین هرم بزرگ از اهرام سه‌گانه مصر می‌باشد قدمت هرم منقرع به دودمان چهارم مصر می‌رسد.

ابوالهول

مجسمهٔ اِسفینکس یا به عربی ابوالهول غول افسانه‌های مصر باستان و اسطورهٔ ادیپ، مخلوطی از انسان و حیوان با پیکری از شیر، مزیّن به بال‌های عقاب و دارای سری شبیه سر زنان است. این موجود افسانه‌ای کسانی را که موفق به حل معمّای او نمی‌شدند می‌کشت و در نظر مصریان باستان مظهر آفتاب محسوب می‌شد. اِسفینکس بزرگ که در مصر قرار دارد از صخره‌ای یکپارچه تراشیده شده‌است و ۲۰ متر ارتفاع و ۷۰ متر طول دارد. بعد از چیرگی اعراب بر مصرباستان، نام اِسفینکس را ابوالهول نهادند که در عربی به معنی پدر وحشت است.

وجه تسمیه

بوالهول (به لاتین: اسفینکس) و (به یونانی: اِسفیگا) هیکل عظیم اساطیری است که هنرمندان مصری و به تقلید آنان هنرمندان یونانی، به کرات از آن مجسمه ساخته‌اند. اِسفینکس نام حیوان موهومی است که در مصر و یونان باستانی به‌هیاکل مختلف مجسم می‌کردند. در مصر اِسفینکس را به‌شکل شیری نقش می‌کردند که سر او به‌صورت سر دختری بود. احتمالأ این هیاکل را به قصد تعظیم و تکریم نیت که به زعم مصری‌ها الهه حکمت و دانش بود برپا می‌کردند. در خرابه‌های بلاد باستانی مصر ابولهول‌های بسیار مشاهده می‌شود که از یک پارچه سنگ ساخته شده و از همه بزرگ‌تر را اِسفینکس خوانند که در بین دو هرم واقع شده و تنه این هیکل در زیر ریگ‌ها مدفون و پوشیده‌بوده است و فقط سینه و سر او خارج از ریگ مشاهده شد که بیست و هشت متر ارتفاع دارد؛ که بعداً از زیر شن خارج شد. در مورد علت نامگذاری این احتمال قابل مطالعه طرح شده که ابولهول عربی شده آپولو Apollo است. آپولو، در افسانه‌های کهن جوانترین فرزند زئوس و برادر دوقلوی آرتمیس بوده‌است. او خدای آفتاب و زیبایی، شعر و موسیقی، نور است

اسرار ابولهول

اسرارآمیز بودن اِسفینکس احتمالاً در ارتباط با تعهد و ادای سوگند هنرمندان و خالقین اساطیر است که بر اساس آن موظف به حفظ اسرار و رموز عقاید و اندیشه‌های فرهنگی و عرفانی آثار خود بوده‌اند. این موجود افسانه‌ای بیش از هر پدیده دیگری در ادبیات و فرهنگ، اقتدار اسطوره‌ای خود را تثبیت نموده و به نماد اعلی و عمیق علم و دانائی و همچنین نمودی از هلاک و نیستی شهرت یافته‌است. بسیاری از هنرپیشگان زن سینمای قرن بیستم که اسرارآمیز، شهوانی، حیله‌گر و مرموز بوده‌اند به اِسفینکس مصری واقع در جیزه تشبیه شده‌اند. همچنین گفتنی است که این بنا بزرگترین بنای تاریخی مصر است.

رود نیل

نیل طولانی‌ترین رود جهان است. این رود در شمال شرقی قاره آفریقا قرار گرفته و رگ حیاتی کشور مصر به‌شمار می‌آید.

در فارسی باستان به این رود پیراو می‌گفتند. در مصر باستان نیز این رود را خِپی می‌گفته‌اند.

رود نیل با حدود ۶٬۶۵۰ کیلومتر طول، طولانی‌ترین رود جهان است. این رود از رشته کوه‌هایی در مرکز قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و راه طولانی خود را به سمت شمال آغاز می‌کند؛ در طی مسیر، رودهای زیادی که از کوه‌های غرب این قاره سرچشمه گرفته‌اند، به آن می‌پیوندند. رود نیل از کشورهای اوگاندا، سودان و مصر و از شهرهای مهمی چون خرطوم، پایتخت سودان، و قاهره، پایتخت مصر، می‌گذرد و سرانجام به دریای مدیترانه می‌ریزد.

نیل شاهراه حیاتی این کشورهای خشک و بیابانی و سبب برتری موقعیت آنها بر دیگر کشورهای آفریقایی است.

تمدن‌های بزرگ دوران باستان همه در کنار رودهای بزرگ و پرآب پدید آمده‌اند، مانند تمدن میانرودان در اطراف رودهای دجله و فرات، و تمدن سند در حاشیه رود سند.

تمدن مصر باستان نیز چند هزار سال قبل از میلاد مسیح در کنار رود نیل شکل گرفت و آثار درخشانی از خود باقی گذاشت. بنابر قول مشهور، این رود همان رودی است که برای عبور بنی اسرائیل به رهبری موسی به امر خدا شکافته شد و پس از ورود فرعون و سپاهیانش، به هم آمد و آنها غرق شدند.

در جایی که رود نیل به مدیترانه می‌ریزد، منطقه‌ای حاصلخیز به نام دلتای نیل قرار دارد. آغاز علم هندسه عملی نیز بدین صورت بود که: در مصر باستان، زندگانی مردم از راه کشاورزی در سرزمین‌های اطراف نیل می‌گذشت، اما هر سال در فصل بهار، نیل طغیان می‌کرد و زمین‌های مردم زیر آب می‌رفت؛ و زمانی که شدت آب کم می‌شد، زمین‌ها دوباره پیدا می‌شدند، اما تمام نشانه‌های مرز و حد هر زمین، به کلی از میان رفته بود؛ بنابراین مصریان قدیم برای حل این مشکل به محاسبه طول و عرض زمین‌ها پرداختند و بدین صورت شالوده هندسه عملی را بنا کردند.

رود نیل در واقع از بهم پیوستن دو رود نیل سفید و نیل آبی در خارطوم به وجود می‌آید. سرچشمه نیل سفید دریاچه ویکتوریا و سرچشمه نیل آبی دریاچه تانا (واقع در اتیوپی) است.

رود نیل در دلتای مصر و قبل از رسیدن به مدیترانه به دو قسمت تقسیم می‌شود. بخش باختری روست (roset) و بخش خاوری دامت (damet) نام دارد.

شهاب‌الدین حجازی، شاعر و نویسنده‌ای در سدهٔ نهم قمری، کتابی با عنوان «نَیل الرائد فی النِیل الزاید» نگاشت که دربرگیرندهٔ جداول افزایش‌های رود نیل برپایه زمان در عصر خودش است.

رود نیل در بستر حوادث مهم تاریخی

رود نیل در زمان حضرت موسی (ع) نیز در کشور مصر جاری بوده  و شاهد رخدادهای مهمی تاریخی بوده است. از جمله زمانی که فرعون خوابی دید و بر اساس آن معبران از تولد بچه ای خبر دادند که کاخ او را ویران می کند، فرعون برای گریز از این سرنوشت دستور قتل تمام نوزادان تازه متولد شده را صادر کرد. از این رو مادر حضرت موسی برای اینکه فرزندش را نجات دهد به فرمان خدا او را در گهواره ای چوبی گذاشت و به روی رود نیل انداخت. بچه (حضرت موسی) اگرچه توسط فرعونیان دیده شد ولی به لطف خدا مهر او به دل همسر پاکدامن و پارسای فرعون(آسیه) افتاد و از مرگ نجات پیدا کرد.

سپس چون این بچه نیاز به شیر داشت ناچار شدند برای او زنی شیرده را پیدا کنند ولی حضرت موسی شیر هیچ زنی را نخورد تا اینکه باز به اراده خداوند متعال مادر حضرت موسی را برای این کار به فرعون معرفی کردند و حضرت موسی در بغل مادرش هم آرام شد و هم شیر خورد. به این ترتیب هم حضرت موسی از خطر کشته شدن نجات پیدا کرد و هم به دامن مادرش بازگشت.

پس از اعلام رسالت نبوت نیز حضرت موسی (ع)، برای نجات خود، خانواده و عده ای از مردن بنی اسرائیل از دست فرعون شبانه مصر را ترک کردند ولی فرعون باخبر شده و درپی آنها به تاخت می رود . حضرت موسی (ع) و همراهانشان به راهشان ادامه می دهند و وقتی به رود نیل می رسند . یاران حضرت موسی (ع)  که در پشت سرشان فرعونیان بودند، از زنده بودن دست می شویند که حضرت موسی (ع) به اذن خدا با عصای مبارکشان به رود نیل می زنند، رود خروشان همانند جاده ای باز می شود و گروه حضرت به راهشان ادامه می دهند. این گروه به نزدیکی پایان راه ایجاد شده رسیده بودند که فرعونیان می رسند و درست وقتی حضرت موسی (ع) و یارانشان از رود خارج می شوند دوباره به اذن خدا حضرت با عصایشان رود نیل را مثل قبل می کنند و راه آبی بسته می شود.

مصر خواستگاه اولین کاغذ

پاپیروس یا قرطاس که با نام کاغذ حصیری نیز آمده، از نام نی آبیِ بسیار بزرگی با نام نی مردابی (نام علمی: Cyperus papyrus) گرفته شده که از ساقهٔ آن مصریان کاغذی تهیه می‌کردند که بتوان روی آن نوشت و در نتیجه این کاغذ نیز بنام پاپیروس خوانده می‌شود و ابتدایی ترین نوع کاغذ بوده ‌است.