شهر آبادان (Abadan)

آبادان یکی از شهرهای استان خوزستان و جنوب ‌غرب ایران، مرکز شهرستان آبادان و از مناطق آزاد بازرگانی (منطقه آزاد تجاری-صنعتی اروند) ایران است. آبادان بر جزیره‌ای هم‌نام خود در ۵۳ کیلومتری خلیج فارس در نزدیکی با مرزهای عراق و کویت جای گرفته ‌است.

موقعیت جغرافیایی این شهر در طول ۴۸ درجه و ۱۷ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۰ درجه و ۲۰ دقیقه و با بلندای ۳ متر از سطح دریا و با پهناوری ۲۷۹۶ کیلومتر مربع است. حدود آبادان از شمال به شادگان، از خاور و جنوب به خلیج فارس از جنوب باختری و باختر به کشور عراق که حد فاصل مرز طبیعی را رودخانه اروند تشکیل می‌دهد و از شمال باختری به خرمشهر محدود می‌شود.

وجه تسمیه

برخی مورخان بر این باورند که پیش از روزگار تاریخ‌نگار یونانی هرودت، منطقهٔ آبادان سکونت‌پذیر بوده‌است. مدتی دراز میان امپراتوری عثمانی و صفویان-قاجاریان مورد مناقشه بود، سپس در ۱۸۴۷ کاملاً به ایران پیوسته شد.

در تجزیه و تحلیل ریشه نام آبادان به کلمه پهلوی اوپاتان می‌رسیم که به معنی «محلی برای پاسداری و نگهبانی از آب» رسید و بطلمیوس، پدر جغرافیای یونان، نام «آرپفانا» و «آپفادانا» را برای آبادان به کار می‌برد. واژهٔ «عَبّادان»، که در دوره‌های اخیر به آبادان استناد می‌شد، معرّب همان واژه است.

آبادان (به پارسی میانه: Āpātān)، به معنای «آباد، باصفا، بارونق و ضد ویران» گفته شده‌است.در فرهنگ فارسی معین، «معمور، دایر، برپا و مقابل ویران و خراب» گفته شده‌است.

از منابع قرون وسطی، و تا قرن حاضر، نام این جزیره همواره به صورت عربی عَبّادان آمده‌است. این نام گاهی از عَبّاد (به معنی پرستشگر) اشتقاق یافته‌است.

پیشینه تاریخی آبادان

بر اساس نوشته‌های مورخان و جغرافی‌دانان، آبادان روزگاری از لحاظ کشتی‌رانی و سیاحت، اعتباری داشته‌است. به نوشتهٔ ابن بطوطه این شهر در زمینی شوره‌زار قرار داشته، بارندگی در آن کم و کشاورزی در آن رونقی نداشته‌است. نویسنده حدود العالم آن را شهرکی کوچک و آباد بر کرانه دریا دانسته‌است. او می‌گوید: همه حصیرهای عَبّادانی و حصیرهای سامانی از آن‌جا خیزد و نمک بصره و واسط از آن‌جاست

انصاری دمشقی از آبادان به عنوان «آخرین ده بر کناره دریا»، ابن بطوطه به عنوان «قریه‌ای بزرگ» و ابن حوقل به عنوان «قلعه کوچک آبادی بر کناره دریا» یاد می‌کند. برخی پیشینیان، بنای آن را به اردشیر نسبت داده‌اند.

محله های آبادان

از محله‌های مشهور آبادان می‌توان به احمدآباد، امیری، کوی کارگر، امیرآباد، بریم، بوارده (شمالی و جنوبی)، (کارون). کوی ولایت «اروسیه»، کوی لاله، هزاری‌ها، هلندی‌ها سیکلین اشاره کرد. کوی بهار، کوی قدس، کوی بهارستان، کوی گلستان، کوی ذوالفقاری، کوی ملت، کوی بهمن، کوی ولی‌عصر، تانک فارم، جمشیدآباد، سرویس قنواتی، هلال بریم، فیه و ۷۰۰ دستگاه، همچنین کوی فرهنگیان که با ساخت مسکن مهر در مجاورت آن توسعه پیدا کرده‌است از دیگر محله‌ها و کوی‌های این شهر هستند.جزیره شادمانی در رود بهمنشیر و جزیره ارگ در اروندرود نیز از جزیره‌های کوچک درون این شهر هستند.

در دهه ۵۰ خورشیدی فرهنگ شهرنشینی آبادان به ‌ویژه پس از ساخت پالایشگاه بزرگ آبادان تا زمان ملی شدن نفت ویژگی‌های یک شهر استعماری را تداعی می‌کرده‌است. محلات آن در این زمان ترکیب جمعیتی جدا و چه بسا متخاصم داشتند. ساکنان بخش مرکزی، احمدآباد و محله بهمن‌شیر را گودنشینان و حاشیه‌نشینان شهری، و محله‌های بریم، بوارده را اروپاییان و کارکنان ایرانی مرتبط با آن‌ها تشکیل می‌دادند.[۲۳] با روی دادن جنگ ایران و عراق این شهر تقریباً خالی از سکنه شد و پس از بازسازی و بازگشت ساکنان، شکاف‌های طبقاتی میان محلات کمتر شد اما هنوز نابرابری‌های فضایی میان محلاتی چون بریم، ایستگاه ۷ و پل بهمن‌شیر وجود داشت.

اقتصاد آبادان

پالایشگاه نفت آبادان

پس از کشف نفت در شهر مسجد سلیمان لزوم ایجاد یک پالایشگاه نفت برای تصفیه نفت به نظر می‌رسید به همین دلیل این پالایشگاه در سال ۱۲۹۱ توسط انگلیسیها ساخته شد. این پالایشگاه در ابتدا روزانه ۲۵۰۰ بشکه در روز نفت تصفیه می‌کرد. ظرفیت پالایشگاه آبادان در سال ۱۳۳۰ به ۵۰۰۰ بشکه در روز رسید که پس از سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی به۶۰۰ هزار بشکه در روز رسید که می‌توان از آن به عنوان برزگترین پالایشگاه جهان یاد کرد.

پتروشیمی آبادان

در سال ۱۳۴۲ انستیتو نفت فرانسه از طریق سازمان برنامه و بودجه مأمور شد تا مکان‌یابی ایجاد صنایع پتروشیمی در ایران را بررسی کند؛ و با توجه به نزدیکی آبادان به میادین نفتی و هم چنین وجود خط لوله‌های نفت از قبل احداث شده برای پالایشگاه آبادان و دسترسی به منابع آب شیرین دائمی به دلیل مجاورت آبادان با رودخانه اروند رود این مطالعات منجر انتخاب شهر آبادان و به تأسیس شرکت سهامی پتروشیمی آبادان با مشارکت ۷۴٪ سهم شرکت ملی پتروشیمی و ۲۶٪ سهم شرکت ب اف گودریج آمریکا گردید؛ و در سال ۱۳۴۶ به دلیل اینکه در داخل کشور هیچگونه تجربه ساخت مجمتع‌های پتروشیمی وجود نداشت عملیات ساختمانی مجتمع توسط شرکت لاماس آمریکا آغاز و تنها دو سال بعد در سال۱۳۴۸ رسماً به بهره‌برداری رسید.

راه‌آهن

همزمان با آغاز ساخت یکی از بزرگترین کارخانه‌های فولاد در شهر بافت عملیات مطالعاتی ساخت راه‌آهن سیرجان بافت کرمان آغاز شده و همچنین با وصل راه‌آهن سیرجان به مسیر نیریز استهبان شیراز کازرون برازجان بندر گناوه بندر دیلم هندیجان بندر ماهشر شادگان آبادان که در یک راستا قرار گرفته و بیشتر شهرهای یاد شده صنایع مربوط به فولاد در آن‌ها وجود دارد و همچنین نبود خطی که جنوب شرق را بوسیله خطوط راه‌آهن به جنوب غرب وصل کند توجیه می‌کند.

گردشگری آبادان

آبادان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران بوده که از زیباییهای طبیعی، تاریخی، گردشگری، تجاری و معنوی خاصی برخوردار است. همان‌طور که گفته شد بهترین زمان جهت عزیمت و تفریح در آبادان روزهای پایانی اسفندماه و ابتدای فروردین می‌باشد.

پل کابلی آبادان

پل کابلی آبادان نخستین پل کابلی واقع در خشکی جهان نام گرفته است و در محله کوی فرهنگیان و به اسم رایج (تانکی ابوالحسن) در بین مردمان این شهر شناخته می شود که تقریبا در مرکز جغرافیای این شهرستان و یکی از ورودی های اصلی شهرستان و در کنار پلی اصلی که از رودخانه بهمنشیر عبور می کند قرار دارد. همچنین از لحاظ زیر بنایی و زیبایی کالبدی شهر تصمیم گرفته شد تا شکل پل به صورت کابلی احداث شودتا ضمن استفاده کمتر از پایه از فضای بیشتری برای تردد استفاده شود.

پل کابلی آبادان پس ازتهران و تبریز سومین پل کابلی تقاطع غیر همسطح در سطح کشور و اولین آن در جنوب غرب کشور به شمار می رود که در خشکی به اجرا در آمده و برای ساخت آن بیش از 50 میلیارد ریال اعتبار هزینه شده است. مشخصات فنی پل : 200 متر طول ،17 متر عرض ،28 متر ارتفاع پایلون ها ،استفاده از 224 رشته کابل ،2500 تن وزن پل ،700 تن وزن سازه ای پل و اجرا در مدت 18 ماه.

جزیره مینو

یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری آبادان جزیره زیبای مینو است که برای هر مسافری می تواند سفری خاطره انگیز به یادگار بگذارد، به ویژه شب های این جزیره بسیار دیدنی و جذاب است. این جزیره در گذشته صلوح نام داشته و بین آبادان و خرمشهر واقع شده که دو شاخه اروند رود آن را فرا می گیرد. این جزیره دارای 10 متر ارتفاع از سطح دریاست و در فاصله 10 کیلومتری خرمشهر قرار دارد. مینو، شهر کوچکی است که در آن قرار گرفته و بزرگترین آبادی این جزیره است. این شهر جمعیتی در حدود 13,000 نفر دارد و تفریحگاهی برای مردم آبادان و خرمشهر به حساب می آید.  در جزیره مینو پنج نهر جریان دارد که دوتای آنها از رود جرف و سه تای آنها از اروند رود منشعب می شوند.

این جزیره از معدود نقاط جهان است که آبیاری زمین های کشاورزی آن به وسیله برکشند و فروکشند آب انجام می شود و به هیچ وسیله دیگری نیاز نیست. بخش عمده ای از این جزیره از نخلستان پوشیده شده که محیط مناسبی برای زیست پرندگان مهاجر است. همچنین نیزارهای انبوه آن پناهگاه حیوانات وحشی مانند گراز است. بسیاری از ساکنان مینو را اعراب تشکیل می دهند و به همین سبب زبان رایج مردمان شهر عربی است.

مسجد رنگونی ها

سال ۱۲۹۱شمسی پالایشگاه آبادان به عنوان اولین واحد تصفیه نفت ایران و مرکز عمده صدور فراورده های نفتی در نیمکره شرقی آغاز بکار کرد. با مطرح شدن آبادان به عنوان یکی از شهرهای صنعتی، هزاران تبعه انگلیسی، هندی و پاکستانی به این شهر مهاجرت کردند. از نخستین گروه هایی که به آبادان آمدند کارکنان پالایشگاه رنگون از کشور میانمار کنونی (برمه سابق) و عمدتاً رنگونی الاصل و مسلمان بودند. به همین لحاظ درصدد تاسیس عبادتگاه در زمین های شرکت نفت بآمدند و بالاخره با موافقت این شرکت، ساخت مسجد بدست کارگران پاکستانی پالایشگاه آبادان آغاز و در سال ۱300 خورشیدی (1921 میلادی) بنای آن نهاده شد.

قدمت این مسجد مربوط به اواخر قاجار و اوایل پهلوی است. مسجد رنگونی ها، به سبک معماری شبه قاره هند با گچبری هایی زیبا و برجسته و آرایه هایی سیمانی و منحصربفرد است و اکنون بعنوان موزه اسناد تاریخی و خطی فعالیت دارد.مسجد رانگونی‌ها ۹ فروردین سال ۱۳۷۸ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۲۸۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کلیسای ارامنه گریگوری

آبادان از دیر باز یکی از مظاهر گفتگوی تمدنها و پذیرش آراء و ادیان سایر مذاهب بوده است ، این موضوع را می توان با نگاهی ساده به تعداد معابد و مساجد پیروان سایر مذاهب و ادیان در شهر آبادان دریافت . وجود کلیساهای متعدد ، کنیسه ها ، معابد سیک ها و هندوان ، مساجد سایر ملل مسلمان و مسلمانان پیرو سایر مذاهب اسلامی …. همگی حاکی از وجود یک اعتقاد و احترام نسبت به معتقدین به دیگر ادیان است ، هر چند که از این معابد و زیارتگاهها که نام بردیم شاید چندتایی بیشتر باقی نمانده باشد. اما یکی از این مکانها که هنوز سالم مانده و همچون ساختمانی زیبا گوشه ای از شهر خوبان را زینت می بخشد ، کلیسای ارامنه گریگوری آبادان است ، کلیسایی که در سال ۱۹۵۸ میلادی (۱۳۳۶ هجری شمسی) بنا شده و بزرگترین تالار اجتماعات ارامنه مقیم آبادان محسوب می شود .

شاید برخی بیاندیشند که حضور این همه مکان مقدسه در شهر آبادان ریشه در صنعتی بودن این شهر و حضور بیگانگان در یک قرن اخیر داشته باشد ، اما با نگاهی به پشت سر و آنچه که در کتب گذشتگان بر جای مانده در می یابیم که حضور این همه ادیان در این شهر باستانی ریشه در هزاره های پیشین دارد: ابن بطوطه جهانگرد مسلمان که در قرن هشتم هجری از این شهر دیدن نموده به وجود مساجد ، معابد و رباطهای بسیار در آبادان اشاره دارد و اسطخری در بیش از هزار سال پیش این شهر را شهری مسلمان با حضور پیروان بسیار از سایر ادیان معرفی می کند .

کلیسای قاراپت مقدس

باید دانست که این کلیسای ارامنه که به کلیسای قاراپت مقدس مشهور است اولین کلیسای ارامنه آبادان در عصر حاضر محسوب نمی شود، بلکه پیش از احداث این کلیسا در آبادان دو کلیسای دیگر نیز وجود داشته اند : کلیسای کریستوفر، در منطقهء بریم آبادان که در سال ۱۹۲۸ میلادی (۱۳۰۶ هجری شمسی) احداث گردید و متعلق به مسیحیان پروتستان آبادان بوده است و دیگر کلیسای آبادان که در سال ۱۹۵۱ میلادی (۱۳۲۹ هجری شمسی) تاسیس شد ، کلیسای آشوری بوده که در نزدیکی فلکه الفی جای داشته و مورد استفاده مسیحیان آشوری آبادان قرار می گرفته که امروزه دیگر از آن دو کلیسای قدیمی اثری بر جای نمانده است .

موزه اسناد تاریخی و خطی

موزه اسناد خطی آبادان محل نگهداری اسناد مربوط به دوره قاجار تا روی کار آمدن رضا شاه است. این موزه در مسجد رنگونی‌ها قرار گرفته است و مکاتبات مالی و تجاری تاجران ایرانی مقیم هندوستان و انگلستان با ایران را در معرض دید عموم قرار می‌دهد. از اسناد دیگری که در این موزه به نمایش گذاشته می‌شوند، می‌توان به انواع سفته، برات و نامه‌های تجاری اشاره کرد.

موزه آبادان

موزه آبادان واقع در محله بوارده شمالی و ضلع جنوب غربی دانشکده نفت آبادان، با وسعت تقریبی ۲۰۰۰ مترمربع توسط استاد جامعه‌شناسی روس، «آرکادی نستوویچ هانیبال» (علی هانیبال) و با همکاری شرکت نفت آبادان تأسیس شد و در سال ۱۳۴۰ به بهره‌برداری رسید. موزه آبادان یکی از موزه‌های کهن ایران است که با مجموعه آثاری از دوره ما قبل تاریخی، دوره قاجاریه و نیز آثاری از هنرمندان کارگاه‌های هنرهای سنتی تا هم‌اکنون یکی از جاذبه‌های گردشگری اصلی شهر آبادان به شمار می‌رود.

در موزه آبادان آثار مردم شناسی و آثار باستانی به معرض نمایش گذاشته شده است و ظروف سفال تاریخی و اشعار نگاشته شده بزرگان شعر و ادب پارسی روی دیوارهای آن قابل مشاهده است. برخی از آثار موزه عبارتند از: بت‌های مفرغی، سرگرزه‌ها، دهانه‌های اسب، مجسمه‌ حیوانات، ظرف کروی لوله‌دار خاکستری رنگ ساخته شده به شیوه چرخ‌ساز، نیم تنه یک زن ساخته شده از سفال به رنگ آجری، تنگ لوله‌دار با کف ساده ساخته شده و از شوش به دست آمده‌ است و… از جمله آثار این موزه هستند.

سینما نفت

این سینما در سال 1324 توسط شرکت نفت و با آجرهای قرمزی که از لندن آورده شد با نام «تاج» ساخته شد. این سینما که در محله بوارده جنوبی قرار دارد به شکل شیر نشسته ساخته شده و فیلم های آن عمدتا خارجی و به زبان اصلی بوده است .

سینما شیرین

سینما شیرین آبادان که با قدمتی ۸۰ ساله یک از چندین سینماهای آبادان در قبل از انقلاب می‌باشد در سال ۱۳۱۰ در دوره پهلوی اول با ظرفیت بیش از ۷۰۰ نفر توسط بخش خصوصی و یک تاجر هندی ساخته شد سینما شیرین تنها سینمای غیردولتی در آن زمان بود. این سینما در مرکز تجاری شهر آبادان در منطقه امیری خیابان منتظری (شاپور سابق) قرار دارد. سینما شیرین در دوره ساخت خود نخستین سینمای مجهز آبادان به شمار می‌رفت که دو طبقه سر پوشیده و یک سالن نمایش تابستانی داشت. پس از جنگ جهانی دوم، با افزودن دو طبقه دیگر به ساختمان، این سینما به بزرگترین سینمای ایران تبدیل شد.

حصیربافی پر استفاده ترین صنایع دستی آبادان

در زمان حاضر رایج ترین و پر استفاده ترین صنایع دستی آبادان جاروب هایی است که به وسیله برگ درخت خرما (شعف) بافته می شود. کلاه حصیری آفتابی، زیرانداز حصیری، بادبزن، سبد نان و خورجین خرما از دیگر صنایع دستی آبادان است که اینها نیز از برگ درخت خرما درست می شود. سوغاتی های حصیری را می توان در مغازه های آبادان تهیه کرد.