گرگان | Gorgan

گرگان امروزی تا سال 1316 «اَستَرآباد» نام داشت. گرگان قدیمی که به عربی “جرجان” نامیده میشد شهری آباد و مهم بود که در نزدیکی گنبد کاووس امروزی قرار داشت که ویرانه های آن در حوالی امام زاده یحیی بن زید قرار دارد. نام فعلی گرگان که جایگزین نام کهنش، استرآباد شده است، در واقع برگرفته از (جرجان) و گرگان قدیم از شهریور 1316 برای این شهر استفاده شد. این شهر در استان گلستان قرار گرفته است.

جغرافیا

گرگان از شهرهای شمالی ایران میباشد که آب و هوای معتدل دارد. گرچه تابستان‌های آن نسبتاً گرم و شرجی است. اقلیم منطقه بسیار گوناگون و متنوع است و کوه، جنگل و چمنزار، جلگه و دشت، بیابان و شوره زار، دریا و خلیج، رودخانه و تالاب و زمین کشاورزی را شامل میشود.

شهر گرگان و منطقه پیرامونش که از نیمه سال 1376 خورشیدی به صورت رسمی به استان گلستان موسوم شده، از یکم دی ماه 1311 خورشیدی تاکنون به نام گرگان و دشت شهرت داشته است.

فرهنگ

با ورود اسلام و در سده های آغازین آن، ایالت طبرستان جایگاه ارزشمندی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. شهرهای جرجان و استرآباد از این ایالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود.

عنصرالمعالی کیکاوس (از واپسین امیران آل زیار و نگارندهٔ کتاب قابوس‌نامه) و عبدالقاهر جرجانی (صاحب تألیفات در صرف و نحو و معانی و بیان عربی) در تحول ادبیات فارسی و عربی نقش بسیار زیادی داشته است. قابوسنامه را مجموعه تمدن اسلام پیش از مغول نام نهاده اند.

در دانش پزشکی نیز این منطقه نقش پر رنگی در جهان اسلام داشته است. ابوسهل مسیحی و سیداسماعیل (حکیم) جرجانی (نویسندهدائرةالمعارف ذخیرهٔ خوارزمشاهی) از این سرزمین بوده‌اند. میرداماد و میرفندرسکی نیز از این منطقه برخاسته اند.

نخستین چاپخانهٔ سربی در گرگان در 1307 تأسیس شد. هم‌ اکنون هفته نامه‌های گلشن مهر، گلستان نو، همزیستی، سلیم، حریف، صحرا، ماهنامه خودآزما، مختومقلی فراغی و یاپراق ونیمروز در این شهر منتشر میشوند.

نام‌گذاری

باور اغلب پژوهشگران بر این است که واژه “استرآباد” از دو لفظ «استر» و «آباد» تشکیل شده است. استر یا استار در زبان مازندرانی به معنای ستاره میباشد. به گفته برخی مورخان در زمان زردشت که ایرانیان ستاره‌ها را مظهر نور مقدس میدانسته اند، این شهر را بنا کرده و به نام شهر ستاره ها نامیده اند.

همچنین نام این شهر را برگرفته از نام استر همسر یهودی خشایارشا میدانند. خواجه ابوالحسن بیهقی در تاریخ خود از این شهر به لفظ استارباد (estarbad) یاد کرده‌است چنان که نام کتاب معروف دکتر منوچهر ستوده یعنی «از آستارا تا استارباد» برگرفته از همین نوشتار بیهقی است.

گویش طبری استرابادی

گویش طبری استرابادی لهجه ای از زبان مازندرانی است که در شهرستان گرگان گویش میشود. زبان طبری استرابادی زبان بومیان آبادی های دهستان استرآباد جنوبی، دهستان انجیرآب، دهستان روشن آباد و همچنین زبان بخش عمده ای از مردم گرگان است. همچنین زبان طبری کتولی که زبان بومیان شهرستان علی آباد کتول هست به همراه زبان طبری استرابادی در آبادی های دهستان استرآباد شمالی و دهستان قرق رایج هست. زیارت، اصفهان‌کلاته، لمسک، زنگیان و کلاجان قاجار نمونه ای از آبادی های طبری زبان شهرستان گرگان هستند.

گویش گرگانی کهن

گویش گرگانی یا گویش استرابادی یکی از گویش‌های ایرانی که در شهر گرگان یا استراباد بدان صحبت میشده است. ابوعبدالله مقدسی میگوید: «زبان کومش و گرگان به هم نزدیک است. ها بکار میبرند و میگویند هاکن و هاده و آن را حلاوتی ست، و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است مگر در آن شتاب است». دانشنامه ایرانیکا گویش گرگانی را همان زبان مازندرانی یا گویشی بسیار نزدیک به آن می‌داند. لغت‌نامه دهخدا نیز گویش قدیم گرگانی را نزدیک به زبان مازندرانی و گویش‌های سمنانی دانسته و تصریح کرده‌است که هنوز هم در گرگان و روستاهای اطراف گرگان گویشوران زبان مازندرانی زندگی میکنند.

بافت تاریخی شهر

بافت تاریخی گرگان، با مساحتی بالغ بر 150 هکتار سومین بافت با ارزش و دارای سبک معماری پس از یزد و اصفهان میباشد و وسیع ترین بافت تاریخی شمال ایران است. بافت تاریخی این شهر در سال 1310 خورشیدی در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید که محدودهٔ آن منطبق بر محدودهٔ قاجاری شهر استرآباد است.