این روزها همه جا صحبت از چرنوبیل میباشد. بعد از سریالی که از شبکه اچ ابی او رونمایی شد، هر روز بیشتر از روز قبل به حادثه چرنوبیل پرداخته شد. شاید شما داستان این اتفاق بزرگ را نشنیده بودید اما با معروفیت این سریال در دنیای سینما و سریال دنیا، علاقه مند به دیدن و آگاهی از این تاریخ شده باشید. با ایلیا گشت همراه باشید تا بیشتر راجع به این حادثه و حواشی آن اطلاع داشته باشید.
حادثه چرنوبیل چگونه رقم خورد؟
در ۲۵ آوریل ۱۹۸۶، قرار بود راکتور شماره‌‌ی ۴ برای انجام خدمات تعمیر و نگه‌داری دوره‌‌ای خاموش شود. تصمیم گرفته شد تا ضمن بهره‌‌گیری از فرصت پیش‌‌آمده، آزمایشی ترتیب داده شود تا ببینند درصورت قطع جریان اصلی برق و پیش از وارد شدن دیزل ژنراتور اضطراری به مدار، توربین‌‌ها تا چه‌‌مدتی می‌‌توانند به گردش خود ادامه دهند و انرژی موردنیاز پمپ‌‌های سیرکولاسیون (خنک‌‌کننده) را تأمین کنند.
هدف از آزمایش این بود که قابلیت اطمینان عملکرد سیستم خنک‌‌سازی هسته، درصورت قطعی ناگهانی برق بررسی شود. این آزمایش سال گذشته نیز در نیروگاه انجام شده بود؛ اما آن زمان، توربین خیلی زود متوقف شد و نتوانست انرژی لازم را برای گردش پمپ‌ها فراهم کند. درنتیجه، برای سال بعد مهندسان بر آن شدند تا رگولاتورهای ولتاژ تازه‌‌ای برای ژنراتور طراحی کرده و آزمایش را مجددا تکرار کنند.
این آزمایش درحقیقت مربوط‌‌به بخش غیرهسته‌‌ای نیروگاه می‌‌شد. ازاینرو، متاسفانه پیش از انجام آن، تبادل اطلاعات و هماهنگی لازم میان تیم مسئول آزمایش و پرسنل ایمنی راکتور صورت نگرفت. نهایت اینکه احتیاط‌‌های ایمنی لازم در آزمایش لحاظ نشد و اپراتورها نیز درمورد پیامدهای احتمالی این آزمایش الکتریکی برای بخش ایمنی هسته‌‌ای و خطرات بالقوه‌‌ی آن به‌درستی توجیه نشده بودند.
عجیب اینکه قبل از انجام آزمایش مذکور، تیم مسئول، سیستم خنک‌‌سازی اضطراری هسته (که پیش‌‌تر درمورد نقش آن توضیح داده شد) را نیز از مدار خارج کردند. این اقدام با اینکه نقش چندانی در سلسله اتفاقات بعدی نداشت، اما به‌‌وضوح نشان‌‌دهنده‌‌ی یک سهل‌‌انگاری آشکار در رعایت پروتکل‌‌های ایمنی نیروگاه بود.
وقتی دستورالعمل خاموشی اجرا شد، راکتور به نیمی از ظرفیت توان نامی خود رسید. چراکه باتوجه به عدم تعادل میان تولید و مصرف در شبکه‌‌ی برق سراسری، واحد دیسپاچینگ بار الکتریکی نیروگاه اجازه‌‌ی کاهش کمتر توان را به راکتور نمی‌‌داد. مطابق دستورالعمل آزمایش، پس از گذشت حدود یک ساعت از وضعیت تولید ۵۰ درصدی راکتور، نسبت‌‌به خاموش‌‌کردن سیستم خنک‌‌سازی اضطراری اقدام شد. این وضعیت تا ساعت ۱۱ شب ۲۵ آوریل ادامه داشت تا اینکه سامانه‌‌ی کنترلی شبکه‌‌ی برق (هم‌زمان با کاهش تقاضای مصرف) بالاخره اجازه‌‌ی کاهش بیشتر توان را به راکتور داد.
قرار بود طی این آزمایش، توان راکتور تا پیش از خاموشی کامل، در محدوده‌‌ای میان ۷۰۰ الی ۱۰۰۰ مگاوات به پایداری برسد؛ اما احتمالا به‌‌خاطر خطای اپراتوری (یا بنابر برخی استدلال‌‌های دیگر، وجود یک عامل ناشناخته‌‌ی معیوب در کنترل توان راکتور)، این توان در ساعت ۰۰:۲۸ بامداد ۲۶ آوریل تا ۳۰ مگاووات افت پیدا کرد. درادامه، تلاش‌‌هایی صورت گرفت تا سطح توان راکتور دوباره به سطح توان تعیین‌‌شده برای آزمایش بازگردد؛ ازاینرو، تیم آزمایش مجموعه‌‌ای از اقدامات نظیر سمی‌‌سازی با زنون، کاهش ضریب حفره و خنک‌‌سازی گرافیت را به‌‌انجام رساندند.
آن‌‌ها همچنین بسیاری از میله‌‌های کنترلی را از هستهی راکتور بیرون کشیدند تا سطح واکنش را در راکتور مجددا بالا ببرند و این قضیه خود باعث شد که در ساعت یک بامداد، «حد واکنش‌‌پذیری عملیاتی» (ORM) در راکتور از حداقل مجاز تعیین‌‌شده نیز پایین‌‌تر بیاید (حد واکنش‌‌پذیری عملیاتی معیاری است که به‌‌صورت ارزش اسمی تعداد میله‌‌های کنترلی موجود در هستهی راکتور تعریف می‌‌شود).
به هر حال، درنتیجهی تدابیر صورت‌‌گرفته، در ساعت ۰۱:۰۳، سطح توان راکتور بالاخره روی مقدار ۲۰۰ مگاووات پایدار شد و تیم تصمیم گرفت در همین سطح توان، آزمایش را به‌‌انجام برساند. تخمین‌‌ها نشان می‌‌دهد که در ساعت ۰۱:۲۲، حد ORM برابر با ۸ میله‌‌ی کنترلی بوده که آن زمان به‌‌صورت دستی جایگذاری شده بودند؛ این در حالی بود که مطابق دستورالعمل‌‌های بهره‌‌برداری، آستانه‌‌ی حداقلی ORM برابر با ۱۵ مقرر شده بود.
بااین‌حال، آزمایش در ساعت ۰۱:۲۳ آغاز شد. دریچه‌‌های توقف توربین بسته شدند و توان ورودی ۴ پمپ خنک‌‌کننده نیز هم‌زمان با کاهش سرعت توربین، رو به کاهش گذاشت. دبی آب جریان‌یافته در اطراف هسته کاهش یافت و هم‌زمان دمای این آب نیز کم‌کم بالا رفت. احتمال می‌‌رود بروز این دو عامل خود منجر به افزایش میزان بخار (ضریب حفره) در اطراف هسته شده باشد. همان‌‌طور که پیش‌‌تر توضیح داده شد، افزایش ضریب حفره باتوجه به ساختار خاص راکتور RBMK می‌‌توانسته است موجب افزایش زنجیره‌‌ای توان در راکتور شود.
در ساعت ۰۱:۲۳، سیستم حفاظت اضطراری نرخ افزایش توان راکتور هشدار می‌‌دهد که توان راکتور از ۵۳۰ مگاوات تجاوز کرده و همچنان سیر صعودی دارد. طی لحظاتی کوتاه، مجموعه‌های سوختی از هم گسسته شدند، میزان تولید بخار بیشتر شد و این باعث بزرگترشدن ضریب توان مثبت راکتور شد. صدمه‌دیدن تنها ۳ یا ۴ مجموعه‌‌ی سوختی خود کافی بود تا کل راکتور ویران شود. درادامه‌‌ی زنجیره‌‌ی فاجعه، چندین لوله‌‌ی فشار ترکید و فشار درون راکتور آن‌‌قدر بالا رفت که درپوش ۱۰۰۰ تنی راکتور از بدنه جدا شد.
با جداشدن درپوش، میله‌‌های کنترلی که درنتیجهی اقدامات حفاظتی تیم، تنها نیمی از آن‌‌ها تا آن زمان وارد هسته شده بود، به‌کلی از هسته خارج شدند. در پی ترکیدن لوله‌‌های فشار، مدار خنک‌‌سازی راکتور نیز دچار افت فشار شد و همین امر میزان بخار تولیدشده در راکتور را چند برابر کرد. مطابق گزارش‌‌های اپراتوری مربوط‌‌به ساعت ۰۱:۲۴، میله‌‌های کنترلی قبل از آن‌‌که به حد انتهایی خود در هستهی راکتور برسند، متوقف شده بودند و دکمه‌‌ی مربوط‌‌به مکانیزم خلاص‌‌کردن میله‌‌ها نیز از کار افتاده بود.
فاجعه رقم خورد. صدای دو انفجار بزرگ گزارش شد؛ اولین آن مربوط‌‌به انفجار اولیه‌‌ی ناشی از فشار بخار بود و تنها به‌‌فاصله‌‌ی دو یا ثانیه بعد از آن، انفجار ناشی از هیدروژن تولیدشده در نتیجه‌‌ی واکنش احتمالی زیرکونیوم و بخار در محوطهی نیروگاه طنین‌‌انداز شد.
آنچه رخ داد، باورنکردنی به‌نظر می‌رسید. سوخت هسته‌‌ای، تعدیل‌‌کننده و مصالح دیواره‌ی راکتور همگی در فضای آسمان بالای نیروگاه به پرواز درآمده بودند. با پراکنده‌‌شدن قطعات ذوب‌‌شده، آتش‌‌سوزی‌‌هایی در گوشه‌‌وکنار آغاز شد. هستهی ویران‌‌شده‌‌ی راکتور شماره‌‌ی ۴ در تماس مستقیم با هوای آزاد قرار گرفته بود. شدت انفجار به‌حدی بود که یکی از کارگران نیروگاه عملا از صحنه‌‌ی روزگار ناپدید شد؛ به‌گونه‌ای که بعدها حتی کسی نتوانست بدن او را به‌درستی شناسایی کند. کارگر دوم نیز چند ساعت بعد درنتیجهی شدت جراحات وارده در بیمارستان جان باخت.
در نیمه شب ۲۶ آوریل، توده‌‌ی ذرات ناشی از شکافت هسته‌‌ای به‌‌همراه گردو غبار تا فضای یک کیلومتری بالای سر نیروگاه منتشر شد. قطعات سنگین‌‌تر در محوطهی اطراف نیروگاه فروافتادند؛ در این حال، انبوه ذرات سبک‌‌تر شامل غبار هسته‌‌ای و فهرستی کامل از انواع گازهای نجیب در دامان بادی که به سمت جنوب‌‌غربی نیروگاه می‌‌وزید، رفتند تا کابوسی بدتر از مرگ را برای ساکنین خفته‌‌ی اروپای شرقی رقم بزنند.
در این مقاله ایلیا گشت به بررسی چگونگی رخ دادن حادثه چرنوبیل پرداخت. امیدواریم این مقاله برایتان مفید بوده باشد.
