سازه‌های آبی شوشتر

سازه‌های آبی شوشتر در واقع مجموعه‌ی به‌هم پیوسته‌ای از ۱۵ پل، بند، آسیاب، آبشار، کانال و تونل‌ آب است که در سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره‌ی ۱۳۱۵ ثبت شد.

شوشتر آب‌وهوای گرمی دارد. دما در ماه‌های گرم سال تا ۴۰ درجه سانتیگراد و در زمستان به ۸ درجه بالای صفر می‌رسد. میانگین بارش سالانه در شوشتر ۳۲۲ میلیمتر است.

شوشتر بین ۴۸ درجه و ۳۵ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۱۲ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است. مرکز شهر شوشتر ۶۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. مساحت شوشتر ۲۴۳۶ کیلومتر مربع است و در شمال استان خوزستان، در فاصله‌ی ۸۵ کیلومتری اهواز و ۸۳۱ کیلومتری تهران قرار گرفته است.

شوشتر در دامنه کوه‌های زاگرس و در جلگه‌ی خوزستان قرار دارد. رودخانه‌ی پرآب کارون و همچنین دز از شوشتر می‌گذرند. کارون از تنگه‌ای میان کوه‌های فدلک و کوشکک گذشته و با تخته‌سنگی برخورد می‌کند که شوشتر بر آن بنا شده است. سپس سد بند میزان که مربوط به دوره‌ی ساسانیان است، آن‌ را به دو شاخه‌ی گَرگَر و شطیط تقسیم می‌کند. رود گرگر که ساخته‌ی دست بوده به دودانگه و رود شطیط به چهاردانگه معروف هستند.

شاخه‌های رودخانه‌ی کارون دور تا دور شوشتر را فرا گرفته‌اند که در نهایت کارون را تشکیل می‌دهند و  به‌سمت اهواز سرازیر می‌شوند. و اما شاخه‌ی گرگر از داخل شهر شوشتر عبور می‌کند و سازه‌های آبی شوشتر هم در مسیر شاخه‌ی گرگر ساخته شده‌اند.

قدیمی‌ترین آثاری که در شوشتر شناخته شده، مربوط به دوره‌ی پارینه‌سنگی و حتی  قدیمی‌تر بوده است. شوشتر به‌دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل واقع در شوش، در دوره‌ی ایلامی شهر مهمی به‌شمار می‌رفته است. ساخت سازه‌های آبی شوشتر در دوران هخامنشی پایه‌ریزی شده و در دوره‌ی ساسانی به بهره‌برداری رسیده است.

سازه‌های آبی شوشتر از دوره‌ی ساسانیان به‌ ویژه شاپور اول باقی مانده‌اند، البته کار ساخت آنها در دوران هخامنشیان آغاز شده بود. ساسانیان این سازه‌ها را برای تقسیم آب رودخانه‌ی کارون به بخش‌های مختلف شهر شوشتر ساختند. این شاهکار فنی و مهندسی علاوه بر کاربرد صنعتی، در تامین آب آشامیدنی شوشتر نقش داشته است. نیاکان ما هزاران سال پیش موفق شدند کیلومترهاساختار آبی را بسازند که نقش فراوانی در تمدن، آبادی و زندگی آن‌ روزها داشت.

اگر به کتاب «تذکره شوشتر» استناد کنیم، ساخت سازه‌های آبی شوشتر در زمان اردشیر بابکان که در سال ۲۲۴ میلادی سلسله‌ی ساسانی را بنیان‌گذاری کرد، آغاز شد. در آن دوره می‌خواستند آب را به شرق و جنوب شوشتر هم برسانند و کشاورزی را در منطقه رونق ببخشند. بنابراین ساخت رود گرگر آغاز شد و تا زمان سلطنت شاپور، فرزند اردشیر، ادامه پیدا کرد. روی نهر گرگر، پل بند گرگر را ساختند که ارتباط شوشتر را با مسجدسلیمان و اهواز در شرق ممکن کرد.

در محوطه‌ی آبشارهای شوشتر حدود ۴۰ آسیاب وجود داشته که از آنها برای تهیه‌ی آرد استفاده می‌شد. بیشتر این آسیاب‌ها در گذرِ زمان تخریب شدند. اکنون آسیاب رضا گلاب مرمت شده و فعال است.

سد گرگر موجب می‌شد سطح آب برای آبگیری سه تونل حفر‌شده در تخته‌ سنگ بالا بیاید. کاربرد تونل‌ها این است که آب را به‌ سمت مجموعه‌ی آبی هدایت ‌کنند و آسیاب را بچرخانند. آب در چندین کانال تقسیم می‌شود و پس از چرخاندن چرخ آسیاب، به‌ شکل آبشار به محوطه‌ای می‌ریزد که مانند حوضچه‌ی بزرگی است.

ثبت جهانی سازه‌های آبی شوشتر در یونسکو

سازه‌های آبی شوشتر که به‌ شکل مجموعه‌ای با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر ثبت جهانی شده‌اند، شامل چند بخش هستند: بند میزان، برج کلاه‌ فرنگی، رودخانه‌ی دست‌کَند گرگر، مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی، بند برج عیار و نیایشگاه صائبین، بند ماهی‌بازان شوشتر یا بند خدا آفرین، قلعه سَلاسل، کانال داریون، پل بند شادِروان، بند خاک، پل بند لشکر و پل شاه علی و بند شرابدار.