مدرسه شاهرخیه بسطام

شهر بسطام در دورۀ ایلخانی مورد توجه غازان خان و اولجایتو قرار گرفت. این مساله موجب شد که شاهان تیموری نیز به مجموعه بناهای بسطام و به ‌ویژه مدرسۀ آن توجه نمایند .
علمای بسطام در این مدرسه به تدریس علوم اسلامی پرداخته اند. بسطام از قرون دوم و سوم هجری به عنوان یک مرکز فرهنگی در ایالت قومس پس از شهرهای دامغان و سمنان محسوب می شده است، مهاجرت عارفانی چون احمد خضرویه و شفیق بلخی برای مصاحبت با بایزید بسطامی و همچنین دانشمندان اهل حدیث چون ابن عساکر ،ابن ماکولا و دیگران برای استماع یا املای حدیث ،دلیل آشکار این مدعا است. 

اگرچه در منابع تاریخی ،به وجود مدرسه ای قبل از مدرسۀ شاهرخیه در بسطام ،اشاره نشده اما نمی‌توان به روشنی گفت که مدرسۀ شاهرخیه ،اولین مدرسه‌ای است که در بسطام تاسیس شده است. مخصوصا سلجوقیان که معمولا در کنار مسجد یا مناره ،مدرسه‌ای را بنا کرده‌اند. چون سلجوقیان در این شهر ،آثار با ارزشی (مسجد و مناره)از خود به یادگار گذاشته اند و مدرسۀ شاهرخیه ،در کنار مجموعۀ تاریخی بسطام ،بنا شده است این فرض مطرح می‌شود که شاهرخ تیموری بر روی بنای کهن مدرسۀ قبلی ،دستور تجدید بنا را داده است. اگرچه تاکنون سند و منبعی برای اثبات این فرضیه یافت نشده است. 

دانشمندان بومی و مهاجر نیشابور قرن چهارم ،برای اعتلای فرهنگ اسلامی و املای حدیث ،نهضت مدرسه سازی را با عشق و علاقه ای وافر شروع کردند و سپس خواجه نظام‌الملک ،این نهضت فرهنگی را با تاسیس مدارسی موسوم به نظامیه ادامه داد. شاهرخ تیموری نیز به پیروی از این امر فرهنگی ،با کمک همسر فرهیخته‌اش ،گوهرشاد خانم ،مدارس باشکوهی در شهرهای مهم خراسان ،مانند هرات و مشهد و…ساخت. یکی از مدارسی که به دستور شاهرخ ساخته شده ،مدرسه شاهرخیه شهر تاریخی بسطام است. نخستین بار ،اعتمادالسلطنه در سفر ناصرالدین شاه به مشهد ،به توصیف مدرسه شاهرخیه پرداخته و سپس در دورۀ معاصر ،محمدتقی مصطفوی نیز شرح مختصری در بارۀ این بنا دارد، محمدعلی مخلصی نیز در مقاله ای به معرفی و به همراه شرح آثار تاریخی بسطام به موقعیت و تاریخ مدرسۀ مزبور اشاره کرده است.  مدرسه شاهرخیه مربوط به دوره تیموریان است و در شهرستان شاهرود، شهر بسطام، مجموعه تاریخی امام زاده، محمد و بایزید بسطامی واقع شده است .
در این مدرسه که از پلان بسیار جالبى برخوردار است، در حدود ۲۸ حجره در دو طبقه براى استفاده طلاب علوم دینى ساخته شده است.
این مدرسه داراى مسجد، ایوان و زورخانه است. 

شاهرخ و مدرسه شاهرخیه

شاهرخ در روز پنجشنبه 14ربیع الآخر 779ق به دنیا آمد و در بیست سالگی (799ق) به حکومت سیستان ،خراسان ،مازندران و ری انتخاب شد .پس از مرگ پدرش تیمور ،قدرت را در دست گرفت .وی سعی فراوان کرد تا سیاه کاری ها و خراب کاری های تیمور را برطرف نماید ،لذا با حمایت از دانشمندان و هنرمندان و صنعتگران ،باز آبادی و سرسبزی را برای ایران به ارمغان آورد.

یکی از اقدامات فرهنگی شاهرخ تاسیس مدارس در خراسان بود. برای نمونه ،وی در سال 813 ،مدرسۀ شاهرخیه را در هرات بنا كرد و دانشمندانی چون محیی‌الدین غزالی توسی و یوسف اوبهی و ناصرالدین لطف‌الله در آن به تدریس گماشته شدند و ریاست مدرسه و كتابخانه عظیم آن با خواجه علاءالدین چشتی بود.1 و موقوفاتی برای مدرسه معین کرد. سمرقندی درباره وقفیات مدرسه، نوشته است «و نفایس کتب ، مشتمل براصول و فروع و محتوی بر معقول و مشروع در صنادیق پرداخته و معد و مهیا ساخته2 

هرات به این وسیله در زمان شاهرخ  ، بار دیگر رونق و اعتبار خود را از سر گرفت و مركز تجمع دانشمندان و طالب علمان خراسان شد و به همت و توجه شاهرخ و فرزندانش ،مدارس آن دایر گشت و دارالعلم های تازه نوبنیادی نیز ساخته شد، به طوری كه شهر هرات تا سال 897 به نهایت درجه ترقی و اعتلا رسید. 

مشخصات معماری مدرسۀ شاهرخیه بسطام

موقعیت : مدرسه در ضلع جنوب شرقی مسجد بایزید و در فاصلۀ چند متری آن واقع شده است .مدرسه بنای بزرگ وسیعی است که 1400متر مساحت دارد و یکی از بناهای اصلی مجموعه ،محسوب می شود.

از شرق به خانه های اطراف منتهی می گردد ،از غرب به محوطۀ حیاط و مسجد بایزید و از سمت شمال به محوطه ای در مقابل سر در ورودی اصلی شرقی و از ضلع جنوبی به یک کوچۀ شرقی و غربی محدود شده است .

مدرسه در زمان شاهرخ تیموری ساخته شده است .وجه تسمیه این مدرسه به سبب نام بانی آن ،شاهرخ تیموری می باشد و عده ای هم معتقدند که بانی این مدرسه ،شاهرخ نادری است ،ولیکن شیوۀ معماری و طاق های کلیل آذری حجرات طبقۀ پایین که از ویژگی های دورۀ تیموری است ،این ادعا را تأیید نمی کند . مدرسۀ مزبور جزءِ مدارسی است که دارای پلان های استاندارد می باشند .

نقشۀ مدرسه :مدرسه دارای پلان دو ایوانی است .به طور کلی صحن آن ، تقریباً به شکل مربع مستطیل ،که طول آن 5/19 متر و عرض آن 5/18 متر است . ایوان های این بنا در اضلاع شمالی و جنوبی آن قرار دارند .دور تا دور صحن مدرسه را حجرات(اتاق های کوچک) به صورت دو طبقه ،احداث نموده اند. این حجرات در طرفین ایوان ها با شیوه ای شکیل و زیبا ساخته شده اند .

ضلع شرقی مدرسه ،دو طبقه است که شامل پنج حجره که در مقابل هر یک از حجرات ،ایوانی کوچک قرار گرفته است .اتاق های این مدرسه تماماً یک اندازه می باشند .ابعاد آن ها 5/3 × 3 متر و دهنۀ ایوان های جلوی آن ها نیز 3 متر است .طاق ایوان ها در طبقۀ پایین ،کلیل آذری و قوس ایوان های طبقه دوم ، جناغی است .

سقف اتاق ها را با گنبدهای پخ و کم خیر با آجر پوشانده اند و سطوح داخلی سقف و دیوارها را گچ کاری نموده اند .در میان هر اتاق ،چهار طاقچه که در اضلاع شمالی و جنوبی به صورت قرینه ساخته شده ،قرار دارند .این طاقچه ها دارای طاق های کم خیز هلالی می باشند .هر اتاق ،دارای یک پنجره در مقابل در ورودی می باشد .

در میان ایوان جلوی حجره ها در طرفین در ورودی هر یک از اتاق ها دو طاقچه قرار دارد که به صورت قرینه و مشابه ساخته شده اند و همانند طاقچه های داخل حجره ها از نظر فرم و اندازه یکی هستند .به طور کلی در ساختن اتاق های این مدرسه ،نهایت دقت به ویژه در قرینه سازی حفظ گردیده است .

وقف نامۀ مدرسه 

بر روی دیوار سمت چپ در ورودی مسجد جنب حرم امام زاده محمد^(ع) تقریبا کنار در شربت خانه ،سنگی نصب شده که وقف نامه ای روی آن نقر شده است . وقف نامۀ مزبور مربوط به مدرسۀ شاهرخیه است که درسال 1212ه.ق نوشته شده است و تولیت و نظارت وقف نامه با حاج شیخ عباس ،یکی از علمای بسطام ،بوده است .