آشنایی با گنبد قابوس

 گنبد قابوس

 گنبد قابوس ، بنایی تاریخی مربوط به سده‌ی چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس ، در استان گلستان واقع شده است.  گنبد قابوس که بلندترین برج تمام آجری جهان است، بر فراز تپه‌ای خاکی که نزدیک به ۱۵ متر از زمین بلندتر است قرار دارد. ارتفاع بنا به همراه پی آن ۷۲ متر است.

در ایران باستان، برای راهنمایی مسافران در کنار راه‌ها و جاده‌ها، ساختمان‌های برج‌مانندی می‌ساختند که به آن‌ها میل یا منار می‌گفتند. میل یا منار در لغت به معنای محل نور و جای آتش است. این برج‌ها که علاوه بر کنار مسیرها در شهرها هم به منظور نشان دادن مکان اصلی بافت شهری ساخته می‌شده‌اند، معمولا بنایی مستقل با تزیینات بسیار ساده بودند.

کارکرد این برج‌ها به این شکل بوده است که در قسمت تاج آن‌ها آتش روشن می‌کردند تا در شب‌های تاریک یا روزهای مه گرفته، راه و مقصد تشخیص داده شود. البته کارکردهای دیگری نیز برای این برج‌ها نقل شده است. برای پیام‌رسانی به مناطق دورتر با استفاده از پرتوهای نور از آتش موجود در این برج‌ها استفاده می‌کردند.

در حکومت ساسانی، این برج‌ها نوعی آتشگاه محسوب می‌شده‌اند و مسئولیت نگهداری آتش در آن‌ها بر عهده‌ی موبدان بوده است. این برج‌ها با توجه به ارتفاع و شکل هندسی ساختن‌شان، کاربردهای نجومی نیز داشته‌اند. ساخت این برج‌های راهنما که در قدیم به آن‌ها چراغ‌دان و چراغ‌پایه نیز می‌گفتند، از دوران پیش از اسلام مرسوم بوده، اما در سده‌های چهارم تا ششم هجری قمری ساخت این بناها بسیار رونق داشته است.

در ایران نزدیک به سی میل باقی مانده است که بیشتر آن‌ها متعلق به همین دوران است. قدیمی‌ترین میل راهنما، میل اژدها است که در غرب نورآباد ممسنی واقع شده و متعلق به دوره‌ی اشکانیان است. این میل، برجی هفت متری دارد که بر فراز آن آتش‌دانی سنگی قرار داده شده است.

بخش های ساختمان میل

ساختمان میل ، از پنج بخش اصلی تشکیل شده است؛ پایه یا سکو، ساقه، سرپوش، راس و پلکان. بدنه‌ی اصلی برج که معمولا مربعی‌شکل یا مدور است و به آن ساقه می‌گویند، روی پلانی مربع‌شکل یا چندپهلو قرار می‌گیرد که پایه یا سکو نام دارد. این پایه‌ها با توجه به ارتفاع زیاد برج‌ها و مساحت کم قاعده‌ی آن‌ها، نقش بسیار مهمی در مقاومت میل‌ها داشته‌اند و به همین جهت در ساخت آن‌ها بسیار دقت می‌شده است. اصلی‌ترین بخش هر میل که در واقع محل روشن کردن آتش و نگهداری آن بوده و بسته به شکل ساقه‌ی میل، مربع، دایره یا هشت‌گوش ساخته می‌شده است، رأس نام دارد. رأس‌ها معمولا دارای یک یا چند روزنه بوده‌اند که نور آتش از آن‌ها خارج می‌شده است. سقف رأس که در واقع سایبانی بوده که به منظور محافظت از آتش ساخته می‌شده و اشکال مختلفی نیز داشته است، سرپوش نام دارد.

برای ترددِ کسانی که عهده‌دار نگهداری آتش بوده‌اند، هر میل دارای پلکانی بوده است که به‌وسیله‌ی یک درب به بیرون راه دارد. این درب‌ها به دلایل امنیتی فاصله‌ی نسبتا زیادی تا سطح زمین داشته‌اند تا ورود به میل‌ها کار آسانی نباشد. میل‌ها اکثرا یک پلکان داشته‌اند که برای بالارفتن و پایین آمدن از آن استفاده می‌شده است، اما برخی از میل‌ها مانند منارگار اصفهان، دو پلکان مارپیچ و کاملا مجزا داشته‌اند. یکی از این میل‌ها که قطعا شاخص‌ترین آن‌ها نیز است، میل گنبد کاووس است که در شهر گنبدکاووس استان گلستان قرار دارد.

بلندترین برج تمام آجری جهان

 گنبد قابوس که بلندترین برج تمام آجری جهان است جزو ابنیه‌ی تاریخی مربوط به سده‌ی چهارم هجری است. این برج در زمان پادشاهی شمس‌المعالی، قابوس ابن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است. بر اساس کتیبه‌ی آجری موجود در بنا که به خط کوفی نگاشته شده و گرداگرد برج نصب شده است، این برج در سال ۳۹۷ هجری قمری (۳۷۵ هجری شمسی) و بنا به دستور قابوس ابن وشمگیر بنا شده است.

اگر چه معماری ایران دارای سبک‌های مختلفی همچون معماری اروپایی نمی‌باشد و تنها دارای یک سبک و آن هم معماری ایران بوده، ولی بر طبق دسته‌بندی سبکی معماری ایران از دیدگاه مرحوم پیرنیا این بنا یكی از اولین ساختمان‌هایی است كه مرز بین شیوه‌ی معماری خراسانی و رازی محسوب می‌شود و در واقع، مربوط به اوایل دوره‌ی شیوه‌ی معماری رازی است. ساختمان این بنا تماما از آجر و ملات ساروج ساخته شده است. یكی از بارزترین ویژگی‌های شیوه‌ی معماری رازی، استفاده از آجر با بهترین كیفیت ممكن است.محل فعلی قرار گرفتن گنبد قابوس ، یعنی شهر گنبدکاووس در زمان ساخت برج، حومه‌ی شهر جرجان (گرگان) کهن، پایتخت حکومت آل زیار بوده است.

پایه‌ی گنبد قابوس

پایه‌ی گنبد قابوس ، بنایی است با ارتفاع ۱۵ متر که با همان مصالح به کار رفته در برج ساخته شده و داخل آن به شکل سرداب طراحی شده است. البته امروزه جز قسمتی از پاکار طاق این سرداب، تمامی قسمت‌های کف آن به دلیل کاوش‌های فراوان جویندگان گنج‌های باستانی، تخریب شده است. این پایه در میان یک تپه‌ی خاکی قرار دارد و فقط دو متر از ارتفاع آن خارج از سطح این تپه است و ارتفاع میل گنبد با احتساب ارتفاع پایه‌اش در حدود ۷۰ متر است که ۱۸ متر از این ارتفاع متعلق به سرپوش میل است که به شکل گنبدی مخروطی ساخته شده است.

گنبد قابوس مخروطی که شیب تندی دارد، دو پوسته است؛ گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم‌مرغی و با آجر معمولی و پوسته‌ی بیرونی با آجرهای ویژه‌ی کفشکی (پخته شده‌ی قرمزرنگ دنباله‌دار) ساخته شده است. روزنه‌ی رأس این میل در قسمت شرقی آن است و میل گنبد همین یک روزنه را دارد. ساقه‌ی این میل مدور است و از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن، پشت‌بندهای مثلثی‌شکل آن است. این پشت‌بندهای ده‌گانه که به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند از پای‌بست بنا شروع شده و به قسمت زیرین گنبد ختم می‌شوند.

میل گنبد قابوس که در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ و به شماره‌ی ۸۶ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود، پس از سال‌ها در همایش سی‌و‌ششم یونسکو، در زمره‌ی میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شد.