آشنایی با باغ دولت‌ آباد یزد

باغ دولت‌ آباد یزد (Garden of Dolatabad Yazd) یزد، شهری در میانه کویر ایران که هنوز هم تاریخ در کوچه پس کوچه هایش جریان دارد و این را می شود از خانه های خشتی و سقف های گنبدی قدیمی آن به خوبی حس کرد.با قدم زدن در خیابان هایش به سال های دور سفر می کنی و جرعه جرعه از تاریخ و فرهنگ ایرانی می نوشی. دیاری که با کوچه های سرپوشیده و معروفش به استقبالت می آید و تو را با آغوشی گرم در میان تابش خورشید پذیرا می شود. شهری که میزبان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی می باشد و نامش به خاطر وجود بادگیرهای کوتاه و بلندش بر سر زبان ها افتاده است. بادگیرهایی که زندگی در روزهای گرم تابستانی را برای ساکنان گذشته ممکن می کرد و امروزه هوش و خلاقیت معماران ایرانی را به تصویر می کشد.

در میان این شهر کویری فضایی دل انگیز ما را به سوی خود می کشاند؛ باغی که در آن سرسبزی درختان سر به فلک کشیده، صدای گذر آب و آبی آسمان همه و همه تو را از روزمرگی هایت دور می کنند. این باغ تماشایی در کنار این زیبایی ها نمونه ای شگفت انگیز از بادگیر را نیز در خود جای داده است که شهرتی جهانی دارد. این باغ، تاریخی پر فراز و نشیب را پشت سر گذاشته و بادگیر مرتفعش از زمان افشاریه تا کنون پا بر جا ایستاده است.

جاذبه های دیدنی باغ دولت‌ آباد یزد

با هم قدم به باغ دولت آباد می گذاریم تا مسحور زیبایی های آن شویم.

 باغ دولت آباد یکی از ۹ باغ ایرانی است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو به چشم می خورد و شهرت جهانی دارد.

– این باغ بلندترین بادگیر جهان را در خود جای داده است و از نظر معماری، بسیار ارزشمند می باشد.

– در فضای چشم نواز این باغ و ساختمان قدیمی آن کافی شاپی وجود دارد که می توانند لحظات خوشی را برای شما بیافریند.

قدیمی ترین باغ دولت‌ آباد یزد

در میان شهر یزد که با آغوش گرم خورشید عجین شده است، فضایی دل انگیز وجود دارد که برای لحظاتی تو را از شهر و دغدغه هایش دور می کند. به هنگام ورود باید از یک هشتی زیبا بگذری که با نمایش معماری ایرانی روحت را نوازش می دهد و با غرفه های صنایع دستی سفالین از تو استقبال می کند. قدم به درونش که می گذاری بادگیر بلندی را می بینی که تا میانه ی آبی آسمان پیش رفته و قد کشیده است.

اگر همه ی این نشانه را ببینی، قدم به باغ دولت آباد، یکی از قدیمی ترین باغ های ایرانی گذاشته ای که دارای آوازه ای جهانی است و ۲۶۰ سال قدمت دارد. به هر گوشه ی وسعت ۶.۴ هکتاری این باغ که بنگری، گویی نشانه ای از بهشت را می بینی که تو را به دنیای دیگری می برد. درختان میوه مانند انگور و سرو و کاج در همه جا به چشم می خورند و بوی گل‌های محمدی و سرخ به مشام می رسد.

از سرسبزی درختان و صدای گذر آب که بگذریم، دیدن بلندترین بادگیر خشتی جهان در میان این باغ، حس غرور و افتخار به هنر بی بدیل معماری ایرانی را در تو زنده می کند.

همه چیز به همین نگاه سطحی ختم نمی شود، کمی بیشتر که از آن بدانی تازه می فهمی که چگونه سازندگان آن قوانین معماری را به کار گرفته اند تا در میان این شهر کویری چنین باغ سرسبزی را خلق کنند و شاهکاری کم نظیر را بیافرینند .

تاریخچه باغ دولت آباد یزد

در سال ۱۱۶۰ هجری قمری همزمان با اواخر دوره افشاریه، حاکم و والی یزد، محمد تقی خان بافقی ملقب به خان بزرگ، باغی را بنا نهاد که به عنوان محل اقامت حاکم وقت و معاصر با شاهرخ میرزا و کریم خان زند مورد استفاده قرار گرفت. وی سرسلسله خاندان خوانین یزد به شمار می رفت و پدر عبدالرضاخان یزدی ( حاکم بعدی یزد ) و جد سلطانعلی خان وزیر افخم ( وزیر دوره قاجار ) و خانواده‌های افخم ابراهیمی و افخمی بود.

هشت باغ دولت‌ آباد یزد

این بنا به عنوان مجموعه ای چشم نواز به هشت باغ دولت آباد مشهور گردید و امروزه به عنوان یادگاری ارزشمند از دوره‌های افشاریه و زندیه به شمار می رود.
باغ دولت آباد در زمان محمد تقی خان، در خارج از حصار شهر یزد قرار داشت و سمت شمالی باغ به خیابانی  پر درخت منتهی می شد. تعداد این درختان به حدی بود که مانع دید از خارج به داخل باغ می شدند و فضایی دور از چشم همگان را در باغ ایجاد می کردند. این خیابان به هزار درخت شهرت داشت و با عرض ۴ تا ۵ متر و طولی بیش از ۲۰ کیلومتر تا رحیم آباد ادامه می یافت. ضلع شرقی باغ نیز به خیابانی به طول ۸ کیلومتر محدود می شد و از سمت غرب باغ به مسیل رودخانه ای خشک می رسید.

با گسترش شهر در دوران قاجاریه، این باغ به دروازه چهارمنار (یکی از دروازه های شهر یزد) متصل گردید اما همچنان خارج از محدوده شهر قرار داشت. با گذشت زمان، شهر بزرگ و بزرگ تر شد و بافت شهری اطرف آن را پر کرد. در دوران پهلوی با گسترش ساخت و ساز در حومه شهر، ساختمان ها پیرامون باغ را فرا گرفتند و به تدریج باغ به جایی در مرکز شهر یزد تبدیل شد.

مرحوم محمدتقی خان در اواخر حیات خود مجموعه باغ دولت آباد، قنات دولت آباد و بخشی از زمین هایی را که به وسیله ی این قنات آبیاری می شد، وقف چهارده معصوم نمود. وی همچنین بخشی از این اراضی را به فرزند خود بخشید تا آنها را اداره کند.

وقف نامه ی قنات دولت آباد

بر هیچ احدی مباح و روا نیست که پیش از گذشتن آب از باغ مذکور در آن تصرف نماید، اگر چه فی المثل، همه آب دادن یک وجب زمین باشد. مگر در صورتی که به جهت آفات سماوی، کمی آب به جایی برسد که گذشتن آب از باغ ممکن نباشد که در این صورت متولی را جایز است که در هر موضع که صلاح باشد آب را به مصرف برساند.

خدا لعنت کند آن کسی را که قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به اندازه سیراب کردن گنجشکی از آن استفاده کند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است.

این باغ برای مدت ها محل اقامت کریم خان زند بود و مدتی نیز در دوره قاجاریه عبدالرضاخان یزدی که با شاه زادگان قاجاری به مبارزه بر خواسته بود در آن سکونت می کرد.

برای مدتی این باغ متروکه شد تا آنکه از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۴ وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره اوقاف اجاره نمود و به دفتر حفاظت آثار باستانی کشور سپرد.

تاریخ بازسازی باغ دولت آباد

در سال ۱۳۴۸،  عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت آباد توسط این دفتر آغاز گردید و بخش هایی از مجموعه شامل عمارت تالار آیینه، عمارت مستخدمین، آشپزخانه ها، عمارت تهران، قسمت ساباط (کوچه سرپوشیده) و آب انبار عمارت حرمخانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو، عمارت بهشت آیین مرمت شد.

بار دیگر در فاصله سال های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۱ عملیات باغسازی و محوطه سازی در این باغ تاریخی صورت گرفت اما هیچ وقت رونق زمان محمدتقی خان به آن باز نگشت.

آب مهم ترین عنصر برای احداث چنین باغی بود و به همین دلیل خان بزرگ در ابتدای کار و پیش از احداث بنا، قناتی به طول ۶۵ کیلومتر را احداث نمود تا آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت‌آباد انتقال دهد. قنات تاریخی دولت آباد یکی از مهم ترین و طولانی ترین قنات های شهر یزد به شمار می رود که دارای پنج رشته بوده و از ارتفاعات مهریز سرچشمه می گرفته است.

بنا ساختمان دارالحکومه

پس از حفر قنات و رساندن آب به محل باغ، مجموعه حکومتی یا دارالحکومه حاکم در آن بنا شد. ساختمان ها، حوض ها، آبنماها و درختان انار و انگور و … یکی یکی به این فضا اضافه شدند تا در کنار یکدیگر یکی از چشم نواز ترین آثار را در وسعت ۷۰۰۰۰ متر مربع به وجود بیاورند. البته در دهه ۱۳۷۰ با ساخت خیابان بزرگی در شمال باغ، قسمت بزرگی از آن به منظور ساخت بلوار تخریب گردید.

منبع اصلی تامین آب باغ هشت بهشت

قنات دولت آباد منبع اصلی تامین آب باغ بود که نقشی اساسی را در سرسبزی و طراوت آن بازی می کرد. در مواقع خشکسالی و برای سیراب کردن باغ و پرکردن حوض های متعدد آن نیز یک چاه و منبع آب با گورو یا گاورو ( معبری گشاد برای دسترسی به آب در زیر زمین ) قرار داشت که در ضلع شرقی باغ و در کنار ابنیه خدماتی تعبیه شده بود. در کنار این منابع، یک آب انبار نیز برای ذخیره ی آب و مصرف آن در مواقع اضطراری در باغ قرار داشت.

آب این قنات پس از سیراب کردن بخشی از زمین های مهریز و به کار انداختن چندین آسیاب آبی، راه خود را به سوی باغ دولت آباد ادامه می داد و درختان این باغ را سیراب می کرد. سپس راه خودش را به قصد سیراب کردن زمین های کشاورزی به طرف اراضی اطراف باغ ادامه می داد. امروزه اثری از آب این قنات ها نیست و آب مورد نیاز باغ تنها توسط چند چاه نیمه عمیق تامین می گردد.

ثبت ملی و جهانی باغ دولت آباد

ارزش تاریخی و معماری این باغ باعث شد تا نامش در تاریخ ۲۳ اسفندماه سال ۱۳۴۶، با شماره ۷۷۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. نام باغ دولت آباد در سطح جهانی نیز مطرح گردید و در سال ۲۰۱۱ در زمره ی باغ‌های ایرانی ثبت شده در میراث جهانی یونسکو قرار گرفت و برای ثبت آن معیار های زیر مطرح گردید:

* نشان دهنده ی یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی است.

* تبادل ارزش های بشری در یک بازه ی زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز را نشان می دهد.

* گواهی بی‌همتا یا دست کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته می باشد.

* نمونه ای برجسته در معماری یا تکنولوژی است که مرحله ی مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

* به طور مستقیم با رویدادها یا سنت های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی در ارتباط است.