قبرستان دولاب

آشنایی با قبرستان دولاب

قبرستان دولاب (Doulab Cemetery)در یکی از محلات قدیمی تهران قرار دارد. قبرستان دولاب مدفن خارجیان نامدار و مشهوری است که روزگاری در ایران زندگی می کردند.

تاریخچه قبرستان دولاب

در حومه تهران قبرستان کاتولیکی وجود دارد که توسط فرانسه، ایتالیا و لهستان اداره می‌شود و قبرهای اشخاص مشهور و همچنین ناشناس را در خود جای داده است. درب چوبی این قبرستان رو به باغی چشم‌نواز باز می‌شود. اکثر قبرها قدیمی‌اند و ملیت فرد متوفی با یک پرچم مشخص شده است. در میان آنان، فرانسویان ناشناس بسیاری، مانند سیمون سرداری متولد مونپلیه و لویی کاپدور متولد سال ۱۸۹۸ در استان گار و فوت شده در سال ۱۹۶۶، به چشم می‌خورند.

تاریخچه قبرستان از این حکایت دارد که اولین تجمع ارامنه تهران در حاشیه حصار جنوبی شهر آن زمان یعنی جنوب بازار تهران بوده که قدیمی‌ترین کلیسای شهر تهران نیز به نام کلیسای سورپ گورک در بازارچه قوام الدوله که در اواخر قاجار بنا شده و هنوز پابرجاست نشان اجتماع ارامنه وقت بود و اولین قبرستان آرامستان ارامنه نیز در همان محدوده بنا شده بود که بعدها تخریب و جزء بافت مسکونی شهر تهران شد، بعد از آن دو قبرستان یکی در ونک که محل تجمع جدید ارامنه بود و دیگری در شرق تهران در سال ۱۳۱۵ شمسی ساخته شد.

کتاب مرآت البلدان

بنا به نوشته اعتمادالسلطنه در کتاب مرآت البلدان در سال ۱۱۳۷ قمری به دستور کریم خان زند، ارامنه سنگ‌تراش اصفهانی به تهران منتقل و در محله دولاب ساکن شدند و این بهانه‌ای برای احداث قبرستان ارامنه در شرق تهران شد.

آغامحمدخان قاجار نیز در سال ۱۱۷۴ در بازگشت از گرجستان و قفقاز تعدادی از اسیران جنگی ارمنی را با خود به ایران آورد و برای سکونت راهی تهران کرد. علاوه بر این، تعدادی خانوار دیگر را هم از قره‌باغ به ایران کوچ داد. بعدها قبرستان ونک به خاطر ساخت‌وسازهای بیش از حد تخریب و برخی از سنگ‌های قیمتی آن به قبرستان دولاب انتقال یافت، البته مالکیت قبرستان ارامنه از آن دولت فرانسه بود که توسط سفارتخانه‌های فرانسه، ایتالیا و نماینده کلیساهای کاتولیک رم در ایران خریداری شده بود، بخش مربوط به لهستان نیز توسط سفارتخانه لهستان در ایران در سال ۱۹۴۳ خریداری شد.

موقعیت قبرستان دولاب

قبرستان دولاب در اتوبان شهید محلاتی، فی‌مابین خیابان شهید رضایی تاجری از غرب، خیابان مستفیذ از شمال، املاک مسکونی از شرق و گلخانه‌های خیابان پاسدار گمنام از جنوب واقع شده است. این قبرستان با نام‌های دیگر نیز از جمله قبرستان لهستانی‌ها، قبرستان اکبرآباد، قبرستان سلیمانیه، قبرستان ارتودکس‌ها، قبرستان کاتولیک‌ها و قبرستان آشوری‌ها شناخته شده است. این قبرستان در حقیقت همان قبرستان قدیمی ارامنه است که قبرها و گورهای مربوط به مسیحیان ارمنی در آن جای داشت. رسماً این قبرستان در سال ۱۳۱۵ به‌صورت قبرستان تأسیس شد. سال‌های سال است که در این قبرستان خاموش هیچ‌گونه تدفینی صورت نمی‌گیرد.

قسمت‌های آرامگاه دولاب

این قبرستان با مساحت بیش از ۷۵ هزار مترمربع شامل شش بخش مجزاست که عبارت‌اند از: کلیسای حواری ارمنی، ارتدکس شرقی (روس‌ها، گرجی‌ها و یونانی‌ها)، کاتولیک رومی، کاتولیک ارمنی، آشوری‌ها و لهستانی‌ها. حدود ۴۴هزار مترمربع آن متعلق به ارامنه، ۱۴۲۰۰ مترمربع متعلق به کاتولیک‌ها، ۳۷۰۰ مترمربع متعلق به ارتودوکس‌ها و مابقی متعلق به آشوری‌های کلدانی است. نکته دیگر اینکه حدود ۵۰ درصد آرامستان کاتولیک‌ها متعلق به لهستانی‌ها و مابقی شامل قبرهای افراد فرانسوی، ایتالیایی، انگلیسی، چکی، آلمانی و سایرین است. این قبرستان مانند جنگلی بکر است.

طول بلند علف‌ها نشان‌دهنده عمر طولانی سنگ‌قبرها است. سنگ‌هایی با علامت صلیب بر آن‌ها و متعلق به کشورهای روسیه، لهستان، فرانسه، ایتالیا و مسیحیان ایرانی. روی سنگ‌ها نقوش صلیب، عکس‌های سیاه‌وسفید و تصویر بانوی غمگین یا مریم غصه‌دار دیده می‌شود. بالای بعضی از قبرها شاخه‌های درختان کهن سایه انداخته است. نشان سربازان گمنام روسیه، آرامگاه کنت‌های فرانسوی، شاهزاده‌های گرجی، پزشکان دربار قاجار و پهلوی، قبرستان دسته‌جمعی لهستانی‌هایی که در جنگ جهانی دوم در راه بازگشت به وطن جان باختند و بسیاری از چهره‌های سرشناس تبعّ کشورهای دیگر در این قبرستان می‌تواند بسیار جذاب باشد.

نامداران دفن شده در قبرستان دولاب

مشاهیر دفن شده در این آرامستان عبارتند از:

اوانس اوگانیانس (زاده ۱۲۷۹ یا ۱۲۸۰ – درگذشته ۲ تیر ۱۳۴۰): اولین کارگردان سینمای ایران و همچنین بانی اولین مدرسه بازیگری در ایران.

ولادیسلاو هورودکی (زاده ۲۳ مه ۱۸۶۳ – درگذشته ۳ ژانویه ۱۹۳۰): معمار اهل لهستان.

وارطان سالاخانیان (زاده ۶ بهمن ۱۳۰۹،تبریز- درگذشته ۱۸ اردیبهشت ۱۳۳۳، تهران): از فعالان حزب توده.

آنتوان سوروگین (اواخر ۱۸۳۰ م، ۱۲۰۹ خورشیدی در سفارت شوری در تهران – درگذشت ۱۹۳۳م، ۱۳۱۲ خورشیدی در تهران): عکاس گرجی و روس تبار حاضر در ایران عصر قاجار.

نیکلای مارکف (زاده ۱۸۸۲ میلادی در تفلیس درگذشته ۱۹۵۷ در تهران): معمار روس‌تبار مقیم ایران.

آلفرد ژان بانیست لومر (زاده ۱۲۲۰ خورشیدی – درگذشته ۴ اسفند ۱۲۸۵): موسیقی‌دان نظامی فرانسوی در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار.

کنت دو مونت فرت (زاده ۱۸۷۸، ناپل – درگذشته ۱۹۱۶، تهران): اولین رئیس پلیس ایران.

ممنوعیت بازدید عمومی از قبرستان دولاب

به علت اینکه مالکیت آرامستان ارامنه متعلق به کشورهای روسیه، لهستان، فرانسه و ایتالیا است و کسب مجوز از تمامی سفارتخانه‌ها الزامی است و با توجه به اینکه تأییدیه خلیفه‌گری‌های ارامنه، آشوری‌ها، ارتودوکس‌ها و کاتولیک‌ها نیز مورد نیاز است، بازدید از آرامستان کمی غیرسخت است، اما غیرممکن نیست.

تمامی آرامستان‌ها گارد و نگهبانانی جدا داشته و هر کدام برای بازدید نیازمند اخذ مجوزی جداگانه دارد و در تمامی بخش‌های قبرستان افراد بزرگ و مشاهیر و افراد معروفی دفن هستند، از خفتگان شهیر بخش ارامنه گریگور می‌توان به نام‌های اوانس اوگانیانس ترکمنستانی اولین کارگردان فیلم ایرانی، وارطان سالاخیان، خانواده تومانیان اشاره کرد.

ارتودکس‌ قبرستان دولاب

یکی دیگر از قسمت‌های این آرامستان بخش ارتودکس‌های آن است که در این آرامستان افراد معروفی چون خاندان جهانبانی، دکتر مارکوف گرجی‌تبار، معمار ساختمان‌های مختلف شهر تهران از جمله موزه پست در میدان امام خمینی (ره)، آنتوان سورگین عکاس گرجستانی دوران قاجار و پهلوی دفن شده‌اند، در این قسمت قبرستان نمای یادبود تهی گور کشته‌شدگان روسیه در جنگ جهانی نصب شده است.

در بخش قبرستان کاتولیک‌ها افراد مشهور دیگری از قبیل دکتر کلوکه پزشک فرانسوی محمدشاه قاجار، دکتر تولوزان پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، دکتر جمشید اعلم پزشک مخصوص محمدرضا پهلوی، ولادیمیر گاردایستکی معمار ایستگاه راه‌آهن تهران دفن شده‌اند.

مهم‌ترین و ارزشمندترین قسمت قبرستان ارامنه دولاب، بخش لهستانی‌های آرامستان کاتولیک‌ها است. لهستانی‌هایی که با کشتی به ایران آمده بودند و باید زودتر به کشورشان بازمی‌گشتند، اما بیماری و خستگی امانشان نداد و درگذشتند و بر روی سنگ قبرهایشان نوشتند هیچ کدام این‌ها سربازانی نبودند که در جنگ کشته شده باشند، بلکه دلیل مرگشان بیماری‌های واگیردار تیفوس و تحلیل قوا بود.

در قبرستان دولاب قبر ۴۰۹ سرباز و ۵۲۸ غیرنظامی وجود دارد، بخش لهستانی قبرستان با دو نماد سنگی که رویشان نشان عقاب و صلیب نقش بسته خودنمایی می‌کند، نمادهایی که روی آن‌ها به سه زبان لهستانی، فرانسوی و فارسی نوشته شده است: آرامستان تبعیدشدگان لهستانی که در موقع مراجعت به میهن خود اینجا به خواب ابدی فرو رفتند. از زبان مردم دولاب افسانه‌های زیادی درباره این قبرستان می‌توان شنید.

وسیع‌ترین قسمت قبرستان مزار ۲۶۰ لهستانی تبعید شده در جریان جنگ جهانی دوم است، ترسناک‌ترین قسمت مزار ۲۶ مهندس معدنچی ایتالیایی که در فاصله سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۳ در ایران کار می‌کردند. معماری دفن آن‌ها به صورتی است که در صورت ورود به این قسمت، توسط مردگان ایستاده، محاصره می‌شوید و بزرگ‌ترین بارگاه مزار دکتر کلوکه (پزشک فرانسوی محمد شاه قاجار) است.