بیستون

بیستون

بیستون بزرگترین سنگ‌نبشتهٔ جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی و از آثار دودمان هخامنشیان (۵۲۰ پ. م) واقع در شهر بیستون از توابع شهرستان هرسین در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است. سنگ‌نبشته بیستون یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد.

محوطه بیستون از آثار ملی ایران است و خود این اثر هم از سال ۲۰۰۶ یکی از آثار ثبت شدهٔ ایران در میراث جهانی یونسکو است.

نوشتن کتیبه تاریخی بیستون در بلندای دست ناپذیری که از پایین کوه نیز به‌هیچ‌وجه قابل‌خواندن نیست، نشان‌ از آن دارد که داریوش کبیر، تاریخ عظمت خود را نه برای مردمان روزگار خویش، که منحصراً برای آیندگان نوشته است.

موقعیت جغرافیایی بیستون

راهی که امروزه از همدان آغازشده و با گذر از شهرهای کنگاور، کرماشان (کرمانشاه)، سرپل‌زِهاب، قصرشیرین و خسروی به سرزمین میاندورود (بین‌النهرین) می‌رسد؛ همان راه باستانی چند هزار ساله است که سرزمین‌های خاوری و میانی ایران‌زمین را به سرزمین‌های باختری و به بابل و نینوا و دیگر شهرهای میاندورود پیوند می‌داده است. در درازای این راه و به‌ ویژه در بیستون، یادمان‌های باستانی فراوانی به چشم می‌خورد که نشانه رویکرد ویژه پیشینیان به این سامان بوده است. سنگ‌نگاره بیستون هفتمین اثر ثبت‌شده ایرانی در فهرست جهانی یونسکو در ۳۰ کیلومتری شرق شهر کرمانشاه قرار دارد.

وجه‌ تسمیه – بیستون

واژه «بیسْـتون» (که امروزه به‌اشتباه «بیسُـتون» گفته می‌شود) در زمان هخامنشی و شاید پیش از آن، به گونه بَـگَـستانَـه/ بَـغَـستانَـه (= جایگاه خدا) و در زمان‌های بعدی به گونه‌های «بِـهیسـتان/ بیسْـتون/ بـاغـستان/ بُـستان» تغییر حرف و آوا داده است. آنگونه که از نوشته‌های «دیودور سیسیلی» تاریخ‌نویس یونانی (سده نخست پیش از میلاد برمی‌آید؛ در زبان یونانی آن را به شکل بَـغیستانن می‌شناخته‌اند. این نام در آثــار جغــرافیانویسان پس از اســلام و نیز با اقتباس آن، در زبـان انـــگلیسی و بعضــی دیگر از زبان‌های اروپایی، به گونه تلفظ پهلوی آن یعنی بِـهیستون شناخته شده است.

روایت‌های تاریخی 

از قدیمی‌ترین آثار درباره این نوشته، گفته‌های دیودور سیسیلی است که در قرن اول پیش از میلاد این حجاری را به الهه سمیرامیس و صد نیزه‌داری که اطرافش را گرفته‌اند، نسبت داده و گفته است به دستور سمیرامیس در زیر نقش برجسته نوشته‌ای با حروف سریانی نقل کرده‌اند. ایزیدور خاراکسی جغرافی‌نویس، بیستون را باپتانا در ناحیه کامبادنا نامیده است و می‌نویسد در باپتانا نوشته و تصویری از سمیرامیس است. ابن حقول آن را نقش مکتب‌خانه‌ای دانسته که معلم برای تنبیه شاگردانش تسمه‌ای در دست دارد .

گاردان، جهانگرد فرانسوی، در سال ۱۷۹۴ این نقش را پیکره دوازده حواری مسیح دانست و تصویر فروهر را به مسیح نسبت داد . بالاخره در سال ۱۸۳۵ تا ۱۸۴۴ راولینسون انگلیسی بود که از متن این کتیبه نسخه‌برداری کرد.

مطالعات وی در سال ۱۸۵۷ موردتوجه انجمن آسیایی پادشاهی لندن واقع گردید و به‌ این‌ ترتیب راز کتیبه بیستون گشوده شد. کار راولینسون سبب شد تا این کتیبه موردتوجه دانشمندان زیادی ازجمله پروفسور ویلیام جکسن از دانشگاه کلمبیا قرار گیرد. وی در سال ۱۹۰۳ از آنجا دیدن کرد و مطالعاتی  روی کتیبه انجام داد که بیشتر تصحیح کار راولینسون بود.

کتیبه بیستون دارای سه نوع خط فارسی باستان، ایلامی نو، بابلی نو یا اکدی است و پس از رمزگشایی فارسی باستان فهمیده شد که تصاویر به داریوش و دو سردارش و ده شورشگر که در اوایل سلطنت او قیام کرده بودند، تعلق دارد و شرح سرکوب این یاغیان را نمایش می‌دهد.

سرکوب شورش بردیای دروغین

پس از کشته شدن”بردیا /ی دروغین یا گئوماتا” به دست داریوش کبیر و شش تن از یارانش، سراسر امپراتوری پارس دچار آشوب و اغتشاش گردید. اما داریوش در طول یک سال و اندی(۵۲۱ــ ۵۲۲ پ.م.) موفق به سرکوبی شانزده شورش و چیرگی بر سراسر خاک امپراتوری و برقراری نظم و امنیت در آن گردید. او برای جاودانه ساختن یاد و افتخار آن پیروزی‌ها، فرمان داد که سنگ‌نگاره‌ای بدین منظور روی صخره‌های کوه مقدس بیستون در نزدیکی کرمانشاه بتراشند. سرکردهٔ شورشی با دست‌هایی بسته در مقابل داریوش به‌ صف ایستاده‌اند و ” گئوماتا” نیز زیر پاهای وی افتاده است.

داریوش کمانی به دست چپ گرفته و فَروهر نیز بالای تصویر در حال پرواز است. پیرامون این نگاره، گزارش چگونگی شورش‌ها و چیرگی داریوش بر آن‌ها به همراه مطالبی دیگر، نخست به زبان ایلامی نگاشته شده بود اما سپس ترجمه‌های بابلی (اکدی) و پارسی باستان نیز بدان افزوده شد. افزودن ترجمهٔ پارسی باستان به این نگاره پس از اختراع خط میخی ویژه برای آن زبان به‌ فرمان داریوش انجام گرفت. برای آگاهی عموم مردم امپراتوری از مندرجات سنگ‌نگارهٔ بیستون، نسخه‌های دیگری از سنگ‌نوشتهٔ آن، به ایالت‌های مختلف فرستاده‌شده بود .

این کتیبه یکی از معتبرترین و مشهورترین سندهای تاریخی جهان است. زیرا مهم‌ترین نوشته میخی زمان هخامنشی را در بر دارد. مجموع سطحی که این کتیبه در برگرفته ۵/ ۲۰ ( بیست متر و پنجاه سانتیمتر ) طول و ۸۰/ ۷( هفت متر و هشتاد سانتیمتر ) عرض دارد.